Najważniejsze partie polityczne mniejszości narodowych w dobie II Rzeczpospolitej (Cz.1)

Wstęp

Celem artykułu jest szybkie omówienie najważniejszych białoruskich i ukraińskich partii politycznej w dobie II Rzeczpospolitej.

W polskim światku naukowym zagadnienie życia politycznego Ukraińców i Białorusinów to temat dość dobrze omówiony jednakże jest to część historii II Rzeczpospolitej praktycznie nieznana w świadomości polskiego społeczeństwa. 

Działalność wielu partii mniejszości narodowych znajduje się w cieniu zbrodni Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów.

Niniejszy artykuł powstał by przybliżyć każdemu chętnemu historię ukraińskich i białoruskich partii.

 Pierwszy rozdział ma za zadanie przedstawić najważniejsze ukraińskie partie dwudziestolecia międzywojennego. Przekrój ten jest bardzo szeroki od komunistów po skrajnych nacjonalistów z OUN.

Drugi z rozdziałów opisuje działalność białoruskich partii, o ile Białorusini nie angażowali się w życie polityczne tak chętnie jak Ukraińcy tak nie można powiedzieć że byli biernymi obserwatorami wydarzeń w II Rzeczpospolitej. 

1. Ukraińskie partie polityczne w  II Rzeczpospolitej

Pod koniec lat dwudziestych i w latach trzydziestych w wyniku narastających stalinowskich represji centrum ukraińskiego życia politycznego przeniosło  się do II Rzeczypospolitej, mimo tego że stosunki na linii Ukraińcy-polska władza były bardzo napięte. Ówczesny naród ukraiński był politycznie bardzo zróżnicowany dzieląc się na kilka większych obozów i dziesiątki większych lub mniejszych partii.

Jedną z grup były tak zwana partie burżuazyjno-narodowe do której zaliczano:

1. Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne: partia powstała w 1925 po połączeniu Ukraińskiej Ludowej Partii Pracy i Ukraińskiej Partii Pracy Narodowej. Była ugrupowaniem o profilu centroprawicowym. Przez kilka pierwszych lat ugrupowanie przyjęło antypolską retorykę, jednakże od czasów Wielkiego Głodu na Ukrainie partia podjęła rozmowy z polskimi władzami zakończone podpisaniem w 1935 roku  ugody. Dzięki podpisaniu umowy działacz UZND Wasyl Mudry w czasie IV i V kadencji Sejmu pełnił funkcję wicemarszałka. Zgoda z polskimi władzami załamała się w 1938 roku gdy Edward Rydz-Śmigły i jego otoczenie zbliżyło się do endecji, co skutkowało nie przestrzeganiem zapisów umowy z 1935 roku przez polską administrację. Otwarta wrogość UZND do państwa polskiego pogłębiła się w czasie akcji niszczenia cerkwi prawosławnych z wiosny 1938 roku. Po tych wydarzeniach partia zaczęła tracić swoją pozycję, doszło w niej do wewnętrznych kryzysów a dawni wyborcy UZND przeniosło swe sympatie w stronę Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów.
2. Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna: założona 14 lutego 1926 w wyniku zjednoczenia Ukraińskiej Partii Radykalnej i Ukraińskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów. Opowiadała się za niepodległością Ukrainy , domagała się poszanowania praw ukraińskiej mniejszości. Jej celem było przeprowadzanie reformy rolnej (bez odszkodowania oraz nadziały dla bezrolnych i małorolnych), dążyła do pełnej nacjonalizacji przemysłu, ograniczenia monopoli banków i karteli. Popierała rozdział Kościoła od państwa, propagowała spółdzielczą formę własności. W latach 20. akcentowała swoje opozycyjne stanowisko w stosunku do Polski, a także niezależność od Ukraińskiego Narodowo-Demokratycznego Zjednoczenia. Bardzo negatywnie odnosiła się do rządów sanacji, mimo części poglądów bliskich komunistów to zajmowała stanowisko antykomunistyczne, zwalczała tendencje faszystowskie. Mogła liczyć głównie na poparcie chłopstwo i inteligencję. W wyborach do Sejmu 1928 zdobyła 7 mandatów poselskich, próbowała stworzyć szerszą koalicję w wyborach 1930, kiedy weszła w skład Białoruskiego Bloku Wyborczego. W drugiej połowie lat 30 jej znaczenie podupadło.
3. Ukraińska Katolicka Partia Ludowa (UKNP) – założono ją w 1930 roku we Lwowie. Jej głównymi zasadą było poszanowanie zasad wiary katolickiej i Cerkwi oraz ekumenizm obu tych wyznań. Jej działacze gorliwie zwalczali ateizmem i masonerie. Głównym celem była pokojowa walka o autonomię ukraińskich ziem wchodzących w skład II Rzeczypospolitej. Opiekunem duchowym partii był biskup Hryhoryj Chomyszyn, to w  jego diecezji stanisławowskiej mogła liczyć na poparcie. Od 1932 zmieniła nazwę na Ukraińska Odnowa Ludowa (UNO). Partia nigdy nie zdobyła dużego znaczenia w Sejmie i w terenie. Posiadała 1 posła i 1 senatora.

 

Drugą z grup partii były partie bloku  prorządowego:

1. Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie (WUO) –  założona w 1931 na Wołyniu, dzięki wsparciu wojewody wołyńskiego Henryka Józewskiego. Działacze WUO wierzyli, iż dzięki dobrym stosunkom z polską administracją Ukraińcy mogą zdobyć szeroką autonomię a w dalekiej przyszłości pokojowo wywalczyć niepodległość Ukrainy. Partia ta nigdy nie zdobyła poparcia ukraińskich mas, jej wpływ ograniczał się do Wołynia. WUO mogło działać jedynie dzięki wsparciu ze strony polskich władz. Dzięki wejściu na listy wyborcze Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem partia zdobyła kilka mandatów do Sejmu.
2. Agrarna Ukraińska Chłopska Partia lub Ukraińska Partia Włościańska – powstała w 1922 roku na terenie Galicji. Dążyła do dialogu z Polakami, wzięła udział w wyborach w 1922 roku do polskiego Sejmu, które to były zbojkotowane przez pozostałe większe ukraińskie partie. W tychże wyborach zyskała 5 mandatów do Sejmu. Działacze AUCP oczekiwali że Polacy pozwolą Ukraińcom na . Głównymi postulatami partii były : powstanie ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie, przeprowadzenie reformy rolnej przy wzięciu uwagi na postulaty ludności ukraińskiej, zwiększenie liczby Ukraińców na stanowiskach państwowych, oraz równouprawnienie języka ukraińskiego z polskim. Partia działała głównie na Pokuciu.

 

Kolejną grupą były partie o profilu nacjonalistycznym:

1. Front Jedności Narodowej (FNJ) – była to legalnie działająca partia o profilu nacjonalistycznym, powstała 1933 roku. Sprzeciwiała się terrorystycznym atakom ze strony OUN. Ugrupowanie to jako pierwsza niekomunistyczna partia zdobyła szerokie poparcie ukraińskiej klasy robotniczej. Partia była pod ciągłą obserwacją polskiej administracji, nierzadko zdarzały się konfiskaty prasy czy aresztowania członków. FNJ dążył do organizacji Ukraińców w jedno zwarte społeczeństwo, które miało być rządzone przez „elitę narodu” dzięki czemu udałoby zdobyć pełną niezależność przez Ukrainę.
2. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – założona w 1929 roku w Wiedniu. Nadrzędnym celem OUN było wywalczenie niezależności przez Ukrainę, bez względu na koszty i środki. Dążyli do walki zbrojnej z Polską, Rumunią  i ZSRR. Z racji na radykalny program od samego początku zostali zdelegalizowani. Partia ta zdecydowanie odrzucała pokojowe porozumienie z Polską, ukraińskie ugrupowania współpracujące z polską władzą były uznawane  za zdrajców narodu. Występowali z hasłami „Wygnać Lachów za San” lub „Na słowne argumenty żaden Polak nie będzie wrażliwy, na terror – wszyscy”. Dokonywali dziesiątków zamachów na Polaków pracujących w administracji i Ukraińców których OUN uważał za zdrajców narodu, najsłynniejszym z ich ataków był udany zamach na ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego z 15 czerwca 1934 roku. Po zabójstwie ministra Pierackiego polska policja rozpoczęła akcję aresztowań działaczy Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, aresztowane całe kierownictwo ugrupowania. Nowe władze partii wstrzymywało się od szerszych akcji bojowych, odstąpiono również od szerokiej i otwartej agitacji. Skoncentrowano się na odbudowie rozbitych struktur organizacyjnych i nielegalnych wydawnictw oraz na cichym rozbudowywaniu ruchu. Na Wołyniu dokonywano również po 1935 pojedynczych akcji terrorystycznych.

 

Ostatnią z grup politycznych byli komuniści skupieni głównie wokół następujących ugrupowań:

1. Ukraińsko Włościańsko-Robotnicze Zjednoczenie Socjalistyczne, Sel-Rob – chłopska partia polityczna, utworzona na zjeździe we Lwowie 10 października 1926. Uformowała się na początku 1927, po połączeniu większej części wołyńsko-chełmskiej partii Sel-Sojuz oraz ugrupowania z Galicji “Narodna Wolja“. Jej głównym celem wprowadzenie ustroju socjalistycznego i rozpoczęcie walki narodowowyzwoleńczej ukraińskich chłopów i robotników. Miała poglądy zbliżone do Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy.
2. Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy – założona w październiku 1923 na szczątkach Komunistycznej Partii Galicji Wschodniej. Kilka miesięcy później połączyła się z Ukraińską Partią Socjal-Demokratyczną następnie w 1925 została wcielona na zasadzie autonomii do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Partia ta nigdy nie była jednolita pod względem ideowym. Największą część działaczy stanowili narodowi komuniści dla których sprawa ukraińska była istotna, natomiast internacjonaliści mieli znikome znaczenie. Partia skupiała się na wyzwoleniu narodu ukraińskiego i jego dążeniu do niezależności, w przeciwieństwie do bolszewików. Odżegnywali się od ukraińskiego  nacjonalizmu. Partia pomimo delegalizacji zdobyła szerokie poparcie ukraińskich mas. W 1927 roku większość członków KPZU poparła kierunek ukrainizacji, co spowodowało szybką reakcję Łazara Kaganowicza i konflikt z Komunistyczną Partią Polski, która odrzucała istnienie niepodległej Ukrainy. Przez innych komunistów KPZU została oskarżona o zdradę idei komunistycznej, wkrótce doszło do rozłamów w samej partii. Większość popierała politykę ukrainizacji, natomiast mniejszość przyjęła postulaty Kaganowicza. Pod koniec 1928 roku KPZU- ogłoszono samorozwiązanie partii, a jej liderzy przyznali się od odchylenia nacjonalistycznego następnie wyjechali do ZSRR, gdzie wkrótce zostali uwięzieni i straceni. Partię rozwiązano w 1938 roku, razem z Komunistyczną Partią Polski. Większość jej działaczy przebywających w ZSRR została uwięziona przez NKWD i stracona podczas wielkiego terroru lat trzydziestych, innych dotknęło to podczas okupacji sowieckiej (1939–1941). 

Łukasz Janoszczyk