Najważniejsze partie polityczne mniejszości narodowych w dobie II Rzeczpospolitej (Cz.2)

Białoruskie partie polityczne w II Rzeczpospolitej.

Białorusini w II Rzeczpospolitej nie tworzyli tak wielu organizacji jak Ukraińcy, w mniejszym stopniu angażowali się w politykę. Niemniej warto wyróżnić kilka organizacji

Bardzo popularne wśród Białorusinów były partie lewicowe, najważniejszymi z nich były:

1. Białoruska Organizacja Rewolucyjna – partia o  komunistycznym programie, działająca na terenach II Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1921–1923. Białoruska Organizacja Rewolucyjna została utworzona w 1921 r. przez działaczy lewicowego skrzydła Partii Białoruskich Socjalistów-Rewolucjonistów. Partia istniała do 1923 r., kiedy to wszystkie grupy komunistyczne z zachodniej Białorusi, Wileńszczyzny i Białostoczyzny weszły w skład autonomicznej komórki Komunistycznej Partii Robotniczej Polski – Komunistyczną Partię Zachodniej Białorusi.
2. Białoruska Partia Niezależnych Socjalistów (BPNS) – partia lewicowa jednak o dość umiarkowanym programie. W pierwszych latach działalności potrafiła współpracować z partiami socjaldemokratycznymi. Było to jedno z ugrupowań które wzięło udział w pracach Białoruskiego Centralnego Komitetu Wyborczego i uczestniczyło w wypracowanie programu BCKW. W listopadzie 1922 roku lider partii Szymon Rak-Michajłowski został wybrany na posła na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji. W późniejszym okresie do BPNS zasilili inni posłowie narodowości białoruskiej: Paweł Wołoszyn, Piotr Miotła, Bronisław Taraszkiewicz. Pod wpływem komunistów posłowie ci o frakcję parlamentarną „Białoruski Klub Poselski” i stworzyli nową: Białoruską Włościańsko-Robotniczą Hromadę. Pod koniec 1925 roku wraz z komunistami zaczęli tworzyć masową organizację o tej samej nazwie. Po 1925 roku BPNS została wchłonięta przez Komunistyczną Partię Zachodniej Białorusi.
3. Białoruska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów „eserowcy”  – ugrupowanie powstałe w 1918 roku , o programie socjalno-rewolucyjnym mocno zbliżonym do rosyjskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów. BSPR opowiadała się za rewolucyjnymi przemianami, podzieleniem ziemi obszarniczej, upaństwowieniem przemysłu co doprowadziłoby do końca wyzysku robotników. Opowiadali się za pełną niezależnością białoruskiego narodu.. Część członków BSPR opowiadała się wprost za współpracą z bolszewikami .Po podpisaniu traktatu ryskiego w 1921 roku partia utraciła swe wpływy na wschodzie Białorusi. Po 1922 roku grupa członków partii przyłączyła się do Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, pozostała część zasiliła kręgi Komunistycznej Partii Białorusi.
4. Białoruska Włościańsko-Robotnicza „Hromada” – powstała w 1925 roku, W wyborach do Sejmu w listopadzie 1922 roku Białorusini wystawili kandydatów w ramach Bloku Mniejszości Narodowych. Do Klubu Białoruskiego weszło 11 posłów i 3 senatorów. Znaleźli się w nim przedstawiciele różnych opcji politycznych. Wkrótce większość posłów białoruskich, dostrzegając rosnący rdzennej ludności zachodniej Białorusi, doszła do wniosku, że tylko poprzez wykorzystanie tego powszechnego niezadowolenia w ramach legalnej działalności politycznej można będzie wpłynąć na zmianę stanowiska władz polskich wobec problemu białoruskiego. Dlatego też 24 czerwca 1925 roku powstał oddzielny klub poselski Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej „Hromady”. W jego skład weszli białoruscy posłowie. Jednocześnie członkowie „Hromady” zabrali się za tworzenie ogólno białoruskiej partii.. 

Program ugrupowania łączył sprawy narodowe ze społecznymi. Na plan pierwszy wysunięta walkę o wyzwolenie narodowe ludności białoruskiej. Wszystkie ziemie białoruskie miały być zjednoczone w ramach jednego organizmu państwowego obejmującego ziemie białoruskie od Dźwińszczyny po Pińszczyznę i od Białostocczyzny po Mińszczyznę. Głoszono hasło sojuszu chłopsko-robotniczego, którzy solidarnie mieli walczyć o sprawiedliwy ustrój społeczny, oraz o władzę dla ludu pracującego. Żądano reformy rolnej korzystnej dla chłopów (ziemia miała pochodzić z rozparcelowanych majątków polskich ziemian i osadników wojskowych), a także możliwości edukacji w języku ojczystym. Instytucje kościelne miały być oddzielone od struktur państwowych. Pod koniec 1926 roku działacze Hromady opanowali kierownictwo Towarzystwa Szkoły Białoruskiej, jednej z najbardziej aktywnych białoruskich instytucji społeczno-kulturalnych. Jednocześnie w partii coraz silnej do głosu dochodziło stronnictwo komunistyczne. Władze polskie nieprzychylnie patrzące na wszelkie ruchy komunistyczne i dostrzegając realne zagrożenie przejęcia władzy w regionie przez białoruskich działaczy w wyniku demokratycznych procedur, rozpoczęły działania. Dochodziło do wielu aresztowań działaczy kierownictwa Hromady oraz aktywistów terenowych co przerwało dynamiczny rozwój partii. Polska administracja nie mogąc jednak wyraźnie osłabić działalności Hromady, zdelegalizowała ją 23 marca 1927 roku. Duży wpływ na ten krok miała coraz szersza współpraca z Komunistyczną Partią Zachodniej Białorusi. Działacze rozwiązanej Hromady założyli w grudniu 1927 r. w Wilnie Centralny Wyborczy Komitet Białoruskiego Chłopsko-Robotniczego Zjednoczenia „Zmahanie” za Interesy Chłopów i Robotników, któremu udało się wprowadzić do Sejmu II kadencji 3 posłów. Od końca marca 1928 r. liczył 5 posłów białoruskich. Byli oni skupieni w Białoruskim Klubie Chłopsko-Robotniczym „Zmahanie”, występującym od 1929 roku jako Białoruski Włościańsko-Robotniczy Klub Poselski „Zmahanie”.W 1930 roku uwięzieni aresztowane wcześniej kierownictwo Hromady opuściło więzienia. Część z działaczy, w obawie przed dalszymi aresztowaniami, przedostała się do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Jak się okazało nie było to dobre posunięcie, w trakcie stalinowskich czystek na dawnych członków „Hromady” wydano wyrok śmierci . Ci którzy postanowili pozostać w Polsce dalej prowadzili nielegalną działalność partyjną. W styczniu 1939 roku w Baranowiczach miała miejsce tajna narada Hromady, na której podjęto decyzję doprowadzenia do wybuchu powstania antypolskiego na Polesiu w wypadku gdy dojdzie do ataku wojsk niemieckich na Polskę. Zebrano około 5000 chętnych do buntu, wybuch powstania uniemożliwił atak ZSRR na na wschodnie rubieże Polski 17 września 1939 roku. W okresie okupacji niemieckiej część byłych działaczy Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hromady utworzyła konspiracyjną Białoruską Ludową Hromadę.

1. Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi (KPZB) –KPZB została utworzona w październiku 1923 w Wilnie na mocy uchwały II Zjazdu KPRP z sierpnia 1923 o wydzieleniu dwóch sekcji narodowo-terytorialnych: KPZB i KPZU. Była autonomiczną formacją w ramach Komunistycznej Partii Polski. Działała na ziemiach do których pretensje terytorialne zgłaszał Związek Radziecki skupiała w swoich szeregach komunistów bez względu na narodowość (w większości KPZB składała się z  Żydów i Białorusinów). Miała swoją młodzieżówkę – Związek Młodzieży Komunistycznej Zachodniej Białorusi założony w 1924.

Na II konferencji w listopadzie 1924 opowiedziała się za oderwaniem terenów na wschód od linii Curzona i włączeniem ich do ZSRR, przy pomocy walki zbrojnej. Walczyła o prawa do używania języka białoruskiego w szkole i w administracji, reprezentacji w parlamencie, rozwoju kultury, wyzwolenie społeczne białoruskiego chłopstwa i reformy gospodarcze (nacjonalizacja przemysłu, reforma rolna) oraz o prawo do przyłączenia do ZSRR.

Rozwiązana w 1938 z rozkazu Stalina, na skutek oskarżeń o kolaborację z władzami RP. Po włączeniu Zachodniej Białorusi do ZSRR, większość jej aktywistów zostało zamordowanych przez radzieckie służby.

 

Mniejszą popularnością cieszyły się partie chadeckie:

1. 1. Białoruski Związek Włościański – partia  działająca w latach 1925-1932 na terenie wszystkich ziem białoruskich wchodzących w skład II Rzeczpospolitej. Powstała 10 listopada 1925. Program BZW był zbliżony do programu polskiej chadecji – domagali się poszanowania białoruskiej autonomii, prawa do nauczania w języku białoruskim, zaprzestania szykan wobec działaczy białoruskiego ruchu narodowego, zniesienia osadnictwa wojskowego, podziału ziemi obszarniczej między chłopów, gwarancji swobody wyznania oraz zmniejszenia obciążeń podatkowych wobec białoruskiego chłopstwa. Organizacja ściśle współpracowała z  ugrupowaniami polskiej chadecji. 

• Białoruskie Zjednoczenie Chrześcijańsko-Demokratyczne – działała na terenie północno-wschodnich ziem II Rzeczpospolitej w latach 1924-1939.  Obok „Hromady” była największym białoruskim ugrupowaniem politycznym ówczesnej Polski. W 1935 roku przekształciła się w Białoruskie Zjednoczenie Ludowe. Głównym celem działaczy BZCD było zjednoczenie ziem białoruskich podzielonych między Polskę i ZSRR (jako cel bardziej realny podawano uzyskanie autonomii dla ziem na wschód od linii Curzona),dążyli do przeprowadzanie reforma rolny oraz stworzenie państwa o gospodarce centralnie planowanej, Istotne dla działaczy BZCD było również zagwarantowanie praw języka białoruskiego, rozwój oświaty i kultury białoruskiej. W wyborach do Sejmu I kadencji ugrupowanie zdobyło 1 mandat (ks. Adam Stankiewicz), w 1928 roku otrzymało 2 mandaty poselskie. 

 

Na Białorusi pojawiały się również ugrupowania o propolskim nastawieniu:

 

1. „Zielony Dąb”: organizacja powstała w styczniu 1919 r. Składała się głównie z białoruskich włościan. Opowiadała się za utworzeniem Białoruskiej Republiki Ludowej związanej sojuszem z Polską. Zadaniem partii była pracę na rzecz dobrobytu Polski, liczono że w podzięce za wierność państwo polskie zgodzi się na utworzenie niezależnego państwa białoruskiego. Zielony Dąb dysponował własnymi oddziałami partyzanckimi, które miały wspomóc armię Polską w walce z Armią Czerwoną. Oddziały te w liczyły około kilkuset osób. Organizacja, mimo deklarowania życzliwości dla Polski, w rzeczywistości niewiele zdziałała. W społeczeństwie białoruskim nie zyskała większych wpływów i nie była konkurencyjna dla innych stowarzyszeń . Zielony Dąb wziął udział w wyborach parlamentarnych 1922 r. propagując hasła współpracy z Polską. Wybory zakończyły się klęską i już wkrótce Zielony Dąb zaprzestał dalszej działalności.
2. Związek Krajowy: powstał w grudniu 1920 r. Jego celem było zjednoczenie Polaków, Litwinów i Białorusinów wokół idei odtworzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego, które w dalszej przyszłości miało utworzyć federację z Polską. Organizacja zdobyła  finansowanie rządu polskiego. Jej działania nie przyniosły jednak większych rezultatów. W 1921 polski rząd wstrzymał swe finansowanie przez co organizacja zawiesiła swoją działalność. Już w marcu 1922 powstał Zjednoczenie Białoruskich Bezpartyjnych Aktywistów, składające się głównie z byłych członków Związku Krajowego.. Program ugrupowania stanowił minimum postulatów białoruskich i zamykał się w żądaniu realizacji praw kulturalno-oświatowych oraz polepszeniu bytu materialnego ludności białoruskiej w II Rzeczypospolitej. Partia budowała swe poparcie głównie wśród włościan białoruskich, poprzez akcję rozdawania drewna na budowę domostw, oraz obietnicę wywalczenia zapomóg rządowych. W lutym 1922 r. organizacja poparła uchwałę Sejmu Wileńskiego mówiącą o włączeniu Wileńszczyzny do Polski.
3. Centralny Komitet do Spraw Białoruskich: założony w sierpniu 1924 r., gromadząc w swoich szeregach działaczy o propolskim nastawieniu, niechętnych komunizmowi. Akcja poszerzania wpływów partii w terenie nie powiodła się, ponieważ kilku głównych działaczy zostało aresztowanych przez policję pod zarzutem popełnienia przestępstw kryminalnych. CKdSB dysponował wsparciem państwa, po tym gdy je utracił w 1927 działalność Komitetu została znacząco Pod koniec lat dwudziestych działalność Komitetu przejawiła się w organizowaniu wieców w terenie, podczas których nawoływano miejscowych Białorusinów do podjęcia współpracy z polskim rządem, wykonywania obowiązków wobec państwa, przestrzegania prawa oraz ograniczenia roszczeń kierowanych pod adresem polskiej administracji. Ugrupowanie nigdy nie zdobyło wielkiego wpływu wśród ludności białoruskiej, mimo to istniało aż 1936 roku. 
4. Centralny Związek Białoruski Kulturalno-Oświatowy oraz Gospodarczych Organizacji i Instytucji, w skrócie Centrasajuz- założony w sierpniu 1930 roku. Centrosajuz propagował ideę pracy w duchu  pozytywizmu, krytykując populizm i nierealne obietnice pozostałych partii politycznych II Rzeczpospolitej. Ugrupowanie wystawiło swoją reprezentację w wyborach jednakże bez sukcesu. Prezydium Centrasajuzu podczas swych obrad z dnia 19 listopada 1930 mimo klęski wyborczej wyrażało wolę do dalszej działalności. Głównym celem pracy stało się przebudzenie świadomości narodowej Białorusinów poprzez otwieranie bibliotek i czytelni, organizacji publicznych debat na różnorakie tematy oraz pomoc w organizowaniu spółdzielni.

 

Białorusini żyjący na terenach II Rzeczpospolitej nigdy nie stworzyli wielkiego ugrupowania o charakterze nacjonalistycznym, problem nacjonalizmu białoruskiego w przeciwieństwie do nacjonalizmu ukraińskiego nie był uciążliwy dla państwa polskiego. Nacjonalistyczne idee nigdy nie zdobyły poparcia wśród społeczeństwa białoruskiego. 

Zakończenie

 

Artykuł pokazał iż działalność polityczna Ukraińców  i Białorusinów był dość żywa i stanowiła istotną część politycznego światka II Rzeczpospolitej. Warta podkreślenia jest aktywność polityczna Ukraińców, którzy na terenach przez siebie  zamieszkałych mieli wiele do powiedzenie.

Ukraińcy byli bardzo rozdrobnieni jednak większość ich ugrupowań walczyła o autonomię. Wyjątkiem był blok prorządowy który w dialogu z Polakami widział szansę na pokojowe zdobycie przez państwo ukraińskie niezależności. Zupełnie inaczej walkę o wolność rozumiała Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów dla której jedyną akceptowalną formą walki był terror. Komuniści natomiast dążyli do dołączenia się do ZSRR. W związku ze swoją bezkompromisowością komuniści i nacjonaliści byli zwalczani przez państwo polskie.

Nieco inaczej sytuacja przedstawiała się na Białorusi. Białorusini byli mniej chętni do popierania radykalnych organizacji. Przejawiali sympatie lewicowe jednakże daleko jest od stwierdzenia że ugrupowania komunistyczne cieszyły się na ziemiach białoruskich szerokim poparciem. Polski rząd próbował zaszczepić w narodzie białoruskim chęć do współpracy poprzez wspieranie propolskich ugrupowań jednak żadna z nich nie zdobyła szerokiego poparcia. Ci z Białorusinów którym było daleko do poparcia lewicowych ugrupowań swe sympatie kierowali w stronę chrześcijańskiej demokracji.

Łukasz Janoszczyk