Polacy na Litwie stanowią najliczniejszą mniejszość narodową w tym kraju, licząc 183 421 osób, co stanowi 6,52% ludności Litwy według danych z 2021 roku.

Ich obecność na tych terenach ma wielowiekową historię, a współczesna społeczność polska na Litwie odgrywa istotną rolę w życiu kulturalnym, społecznym i politycznym kraju.

Historia obecności Polaków na Litwie

Pierwsze znaczące migracje ludności polskiej na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego miały miejsce po przyjęciu chrześcijaństwa w 1387 roku. Do Litwy przybywali wówczas duchowni, żołnierze, urzędnicy oraz mieszczanie z Polski. Procesy polonizacyjne nasiliły się po zawarciu unii lubelskiej w 1569 roku, kiedy to nastąpił zwiększony napływ polskiej szlachty i magnaterii na Litwę. Polszczyzna stała się językiem elit, a kultura polska przenikała do różnych warstw społecznych.

W okresie zaborów, szczególnie po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku, tereny Litwy znalazły się pod panowaniem Imperium Rosyjskiego. Mimo represji carskich, społeczność polska na Litwie zachowała swoją tożsamość narodową, kultywując tradycje i język ojczysty. W XIX wieku Polacy aktywnie uczestniczyli w życiu kulturalnym i społecznym regionu, zakładając liczne stowarzyszenia, szkoły i instytucje kulturalne.

Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę w 1918 roku, relacje polsko-litewskie były napięte, głównie z powodu sporu o przynależność Wilna i Wileńszczyzny. W wyniku działań zbrojnych i politycznych, region ten został włączony do Polski, co spowodowało, że znaczna część Polaków zamieszkujących te tereny znalazła się w granicach II Rzeczypospolitej. Natomiast Polacy pozostający na terytorium Litwy stanowili mniejszość narodową, której prawa były często ograniczane. Władze litewskie prowadziły politykę lituanizacji, obejmującą m.in. zamykanie polskich szkół oraz ograniczanie działalności kulturalnej i religijnej w języku polskim.

W czasie II wojny światowej Litwa znalazła się pod okupacją najpierw Związku Radzieckiego, następnie Niemiec, a potem ponownie ZSRR. Polacy na tych terenach doświadczyli represji ze strony obu okupantów. Wielu z nich zostało deportowanych w głąb Związku Radzieckiego lub zmuszonych do przesiedlenia. Po wojnie, w wyniku nowych ustaleń granicznych, Wileńszczyzna została włączona do Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W latach 1945–1948 około 197 000 Polaków wyjechało z Litwy do Polski, a w latach 1956–1959 kolejnych 46 600 osób skorzystało z możliwości repatriacji.

Władze radzieckie prowadziły politykę kolektywizacji i rusyfikacji, co wpływało na życie mniejszości narodowych, w tym Polaków. Mimo to, Polacy na Litwie starali się zachować swoją tożsamość narodową poprzez pielęgnowanie języka i tradycji. Według spisu powszechnego z 1959 roku, na Litwie mieszkało około 230 100 Polaków, co stanowiło 8,5% ludności republiki. Liczba ta wzrosła do 258 000 w 1989 roku, stanowiąc 7% populacji.

Rozmieszczenie geograficzne i demografia

Obecnie Polacy na Litwie zamieszkują głównie w Wilnie oraz w rejonach wileńskim, solecznickim, święciańskim i trockim. W rejonach solecznickim i wileńskim stanowią większość mieszkańców. W samym Wilnie mieszka około 85 438 Polaków, co stanowi 15,4% ludności miasta.

W rejonie solecznickim Polacy stanowią 76,3% mieszkańców, a w rejonie wileńskim 46,8%.

Język i kultura

Język polski odgrywa kluczową rolę w życiu Polaków na Litwie, będąc nie tylko środkiem komunikacji, ale także fundamentem ich tożsamości narodowej. Według danych spisowych, w 1989 roku 85% Polaków na Litwie deklarowało polski jako swój język ojczysty. W 2001 roku odsetek ten spadł do 80%, a w 2011 roku wyniósł 79%.

Społeczność polska aktywnie kultywuje swoje tradycje i kulturę poprzez działalność licznych organizacji, takich jak Związek Polaków na Litwie czy Polska Macierz Szkolna, które zajmują się obroną praw obywatelskich mniejszości polskiej oraz organizują wydarzenia kulturalne i edukacyjne.

Polacy na Litwie regularnie organizują różnorodne wydarzenia kulturalne, takie jak festiwale, koncerty, wystawy czy konkursy literackie. Przykładem może być konkurs “Najlepsza szkoła – najlepszy nauczyciel”, organizowany przez “Macierz Szkolną”, który promuje osiągnięcia polskich placówek edukacyjnych oraz wyróżnia zasłużonych nauczycieli. 

Edukacja

Polska mniejszość na Litwie posiada rozbudowany system edukacji w języku polskim. 

Na Litwie funkcjonuje 53 przedszkola oraz grupy przedszkolne z polskim językiem nauczania, do których uczęszcza 2 795 dzieci.

W systemie oświaty litewskiej działa 36 gimnazjów z polskim językiem nauczania, 1 progimnazjum, 19 szkół podstawowych, 9 filii przy gimnazjach i szkołach podstawowych, 5 szkół-przedszkoli oraz 1 szkoła specjalna z polskim językiem nauczania.

Polskie szkoły na Litwie osiągają znaczące sukcesy edukacyjne. W rankingu magazynu „Reitingai” z 2022 roku, wśród 50 najlepszych gimnazjów na Litwie znalazły się polskie placówki, co świadczy o wysokim poziomie nauczania tych placówek.

W 2007 roku w Wilnie rozpoczęła działalność Filia Uniwersytetu w Białymstoku – Wydział Ekonomiczno-Informatyczny. Jest to pierwsza filia uczelni zagranicznej na Litwie oraz pierwszy zamiejscowy wydział polskiej uczelni poza granicami kraju.

Wydział oferuje studia licencjackie na kierunkach: ekonomia, europeistyka i informatyka, a także studia magisterskie na kierunku ekonomia.

Mimo dobrze rozwiniętej sieci placówek edukacyjnych, polskie szkolnictwo na Litwie stoi przed wyzwaniami, takimi jak niż demograficzny oraz potrzeba dostosowania programów nauczania do współczesnych wymagań. Niemniej jednak, wysoki poziom nauczania i osiągnięcia uczniów świadczą o silnej pozycji polskiej edukacji w tym kraju.

Media i organizacje

Polacy na Litwie mają dostęp do mediów w języku polskim, takich jak “Kurier Wileński” – jedyny dziennik polskojęzyczny na Litwie, oraz portale internetowe, takie jak Wilnoteka.lt czy l24.lt. 

W sferze radiowej działają stacje takie jak Radio “Znad Wilii” i Radio Wilno, oferujące audycje informacyjne, kulturalne i muzyczne skierowane do polskojęzycznych słuchaczy.

Polska społeczność na Litwie ma dostęp do dwóch lokalnych stacji telewizyjnych nadających w języku polskim: TVP Wilno oraz BMTV.

Na Litwie funkcjonuje wiele organizacji polonijnych, które aktywnie działają na rzecz zachowania i promocji polskiej kultury, języka oraz tradycji.

Do najważniejszych z nich należą:

Związek Polaków na Litwie (ZPL): największa organizacja zrzeszająca Polaków na Litwie, zajmująca się m.in. organizacją wydarzeń kulturalnych, edukacyjnych oraz obroną praw mniejszości polskiej.

Polska Macierz Szkolna na Litwie: organizacja skupiająca się na wspieraniu polskiego szkolnictwa, organizacji olimpiad, konkursów oraz szkoleń dla nauczycieli.

Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie : instytucja dbająca o rozwój i jakość edukacji w polskich placówkach oświatowych.

Fundacja Kultury Polskiej na Litwie im. Józefa Montwiłła: organizacja promująca polską kulturę poprzez organizację koncertów, wystaw i innych wydarzeń artystycznych.

Mimo aktywnej działalności mediów i organizacji polonijnych, społeczność polska na Litwie napotyka na pewne trudności.

Jednym z głównych wyzwań jest kwestia finansowania mediów polskojęzycznych.

Zdarza się, że środki przeznaczane na wsparcie tych mediów są niewystarczające lub nieproporcjonalne w porównaniu z innymi mniejszościami narodowymi.

Na przykład, w 2020 roku Departament Mniejszości Narodowych przeznaczył 30 000 euro na projekty medialne dotyczące mniejszości narodowych, z czego jedynie 3 000 euro trafiło do Radia “Znad Wilii” jako jedynego polskojęzycznego beneficjenta. 

Sytuacja polityczna i społeczna

Polacy na Litwie są reprezentowani na scenie politycznej głównie przez Akcję Wyborczą Polaków na Litwie – Związek Chrześcijańskich Rodzin (AWPL-ZChR). Partia ta, założona w 1994 roku, od lat uczestniczy w wyborach parlamentarnych i samorządowych, reprezentując interesy mniejszości polskiej. W swojej działalności AWPL-ZChR współpracuje również z innymi mniejszościami narodowymi, w tym z rosyjskojęzycznymi mieszkańcami Litwy.

AWPL-ZChR na przestrzeni lat nawiązała współpracę z przedstawicielami mniejszości rosyjskiej na Litwie. W 2008 roku partia zawiązała koalicję z Aliansem Rosjan, co miało na celu zjednoczenie sił mniejszości narodowych w dążeniu do wspólnych celów politycznych. Taka współpraca miała na celu zwiększenie reprezentacji mniejszości narodowych w litewskim parlamencie oraz samorządach lokalnych.

W ostatnich latach AWPL-ZChR spotkała się z krytyką dotyczącą zbyt bliskich relacji z Rosją. W 2022 roku były poseł partii, Zbigniew Jedziński, opublikował kontrowersyjny komentarz sugerujący możliwość sojuszu Polski z Rosją, co wywołało oburzenie wśród społeczności litewskiej, w tym w środowisku polskim. W wyniku tej wypowiedzi szeregi partii opuściło kilku znanych polityków, podkreślając, że takie stanowisko nie odzwierciedla ich poglądów.

W ostatnich latach AWPL-ZChR odnotowała spadek poparcia. W wyborach parlamentarnych w 2020 roku partia nie przekroczyła progu wyborczego, co było znaczącym sygnałem zmieniających się nastrojów wśród wyborców. Analizy wskazują, że jednym z powodów tego trendu była utrata poparcia wśród rosyjskojęzycznych wyborców, którzy poczuli się rozczarowani dotychczasową współpracą.

Młodsze pokolenie Polaków na Litwie coraz częściej wyraża potrzebę zmian w reprezentacji politycznej. Poszukują oni nowych form zaangażowania społecznego i politycznego, które lepiej odzwierciedlałyby ich aspiracje i potrzeby. Dążenie do bardziej progresywnych i transparentnych struktur politycznych staje się widoczne, co może wpłynąć na przyszły kształt reprezentacji polskiej mniejszości na Litwie.

Podsumowując, sytuacja polityczna i społeczna Polaków na Litwie jest dynamiczna i podlega ciągłym zmianom. AWPL-ZChR, jako główna siła reprezentująca polską mniejszość, stoi przed wyzwaniem dostosowania się do nowych realiów i oczekiwań społeczności, którą reprezentuje.

Wysyłam
Ocena czytelników
0 (0 głosów)