W historii kinematografii z 1941 roku istnieją dwa filmy, których celem było uzasadnienie ataku na Polskę w 1939 roku i wzbudzenie nienawiści wobec Polaków. Choć tylko jedna z tych produkcji jest powszechnie znana na świecie, obie – zarówno radziecka, jak i nazistowska – wykorzystują te same symbole.
Film radziecki, Ветер с востока („Wiatr ze wschodu”), powstał jako pierwszy w kijowskim studio filmowym. Reżyserem był Abram Room, a autorami scenariusza Dubrowski i Kucher wspomagani przez Wandę Wasilewską.
W głównych rolach wystąpili Bukhra, Kondrakova i Bzheskaya. Film był kręcony latem 1940 roku na terenach okupowanych, a krajobrazy wskazują na okolice granicy węgierskiej. Premiera odbyła się w lutym 1941 roku. Nie ma informacji na temat jego odbioru za granicą ani o obecnie obowiązującym zakazie jego wyświetlania.
Kiedy „Wiatr ze wschodu” pojawił się w kinach radzieckich, w studiu rozpoczęto prace nad niemieckim filmem „Powrót” (Heimkehr).
Plakat nazistowskiego filmu “Heimkehr”
W filmie „Powrót” występują takie gwiazdy niemieckiego kina tamtych czasów jak Paula Wessely i Attila Hörbiger. W obsadzie znaleźli się także aktorzy z okupowanej Polski, w tym popularny Bogusław Samborski (o którym szerzej wspomniano poniżej) oraz Józef Horwáth, o którym niewiele wiadomo poza jego typowo węgierskim nazwiskiem i wyglądem na zdjęciu.
Zdjęcia studyjne zakończono w lipcu 1941 roku, a sceny plenerowe kręcono w Prusach Wschodnich wzdłuż dawnej granicy z Polską. Film został zaprezentowany i nagrodzony na Biennale w Wenecji w sierpniu 1941 roku, a niemiecka premiera miała miejsce w październiku tego samego roku.
Obecnie wyświetlanie „Powrotu” jest zakazane w Austrii i Niemczech. Według polskiej edycji Wikipedii, w Polsce film może być pokazywany wyłącznie jako materiał dydaktyczny, w obecności historyka, a pokaz musi być poprzedzony lub zakończony dyskusją.
Reklama filmu “Heimkehr” z 1941 r. (fot. allegro.pl)
Scenariusz obu filmów jest w zasadzie taki sam: polscy właściciele ziemscy lub wieśniacy prześladują ukraińską lub niemiecką mniejszość, która cierpi z powodu nieustannej agresji i terroru. Wszystko jednak kończy się szczęśliwie wraz z przybyciem wyzwolicieli ze Wschodu lub Zachodu.
Akcja obu filmów toczy się na dawnych Kresach Wschodnich. Niemiecka wersja zaczyna się w Łucku 27 marca 1939 roku. Radziecka wersja rozpoczyna się w czerwcu 1938 roku; chociaż dokładna lokalizacja nie jest podana, można ją natychmiast rozpoznać, gdy główni bohaterowie wybierają się odwiedzić „miasto” – dzięki znajomości innych filmów kijowskiego studia.
W obu filmach głównymi antagonistami są Polacy, ale nie jest to jedyny wróg – jest ich kilku.
Polska władza jest przedstawiona jako agresywna. Jej głównym reprezentantem jest polski policjant, który pojawia się w obu filmach w różnych wcieleniach.
Scena z filmu “Heimkehr” (fot. NAC)
Kolejnym wspólnym symbolem jest szkoła. W „Powrocie” Polacy zamykają niemiecką szkołę, a w radzieckim filmie polski policjant konfiskuje uczniom materiały szkolne.
Polskie władze upokarzają uciskanych…
…i są przedstawione jako niekompetentne. Inteligentny widz zauważy więc ich niechęć do edukacji…
Po wojnie wielu polskich aktorów zostało skazanych na surowe wyroki za swój udział w „Powrocie”. Niektórzy usiłowali bronić się przy pomocy raczej absurdalnych argumentów: grający polskiego policjanta, Michał Pluciński twierdził przed sądem, że nie mówiąc po niemiecku nie był w stanie zrozumieć scenariusza filmu.
Wracając do tematu, przyjrzyjmy się kolejnemu problemowi polskich władz. Ich głupota przejawia się nie tylko w przekonaniu, że prymitywnymi środkami mogą pokonać bardziej zaawansowanego przeciwnika…
Kwestia agresywnej polskiej propagandy jest jedynie krótko wspomniana w filmie nazistowskim za pomocą polskiego plakatu wojennego.
W wersji radzieckiej wiadomości radiowe przedstawiają następujące informacje najpierw po polsku, a potem po niemiecku:
Tu Warszawa i wszystkie rozgłośnie Polskiego Radia. Podajemy wiadomości dziennika wieczornego.
Dzisiaj o godzinie ósmej rano, Jego Królewska Mość Jerzy VI, król Anglii, przyjął ambasadora polskiego w Londynie Raczyńskiego i jeszcze raz zapewnił go, że Anglia w każdej chwili da zbrojną pomoc Polsce.
Żądając zwrotu Gdańska.
Miasto Gdańsk nigdy nie dostanie się w ręce niemieckie. Jesteśmy gotowi w każdej chwili odeprzeć atak wroga i nawet sami, bez pomocy naszych sojuszników Anglii i Francji, zetrzeć na proch butę niemiecką.
Lecz my Gdańska nie oddamy! Żołnierz nasz mocno dzierży broń w swym ręku i kiedy zajdzie potrzeba, na rozkaz Naczelnego Wodza, Armia Polska pójdzie na Wrocław, Królewiec, aż do samego Berlina.
Według Niemieckiej Agencji Prasowej:
Z Katowic donoszą, że dzisiaj rano w Królewskiej Hucie znaleziono dwa kolejne ciała naszych niemieckich rodaków.
Obie osoby zostały zamordowane.
Niewielu by podejrzewało, że może istnieć radziecki film, który wyraża solidarność z nazistowskimi Niemcami.
To, co radziecki film jedynie wspomina, niemiecki film ukazuje obszernie. Polacy są przedstawieni jako agresywni, zwłaszcza gdy mają przewagę liczebną. Przykładem jest scena w kinie, która niemal kończy się linczem.
Sceny z filmu “Heimkehr”
Niemcy, zamknijcie się! Zostaw go w spokoju, tego drania!
…jazda z kina! Tych Niemców (…) trzeba było już dawno wymordować!
Dlaczego nie śpiewasz?! (Hymn Polski) Jak nie chcą śpiewać, precz z tymi Niemcami!
Nie, nie, zostają, niech wstaną z krzeseł i z nami śpiewają ten hymn! Śpiewajcie!!
Pojawia się też polski policjant, ale nie interweniuje. Dochodzi do eskalacji przemocy.
Scena z filmu “Heimkehr”
Przemoc pojawia się też w “Wietrze ze wschodu”. Najpierw dopuszcza się jej polski policjant…
…a potem polska armia.
Kadr z filmu “Wiatr ze Wschodu”
Taka sytuacja jest nie do zaakceptowania. Ktoś musi przybyć, aby uwolnić uciśnionych. Oba filmy prezentują te wydarzenia w podobny sposób.
W obu przypadkach wyzwolenie jest ilustrowane za pomocą dokumentów historycznych. W wersji radzieckiej jest to przemówienie Mołotowa z 17 września 1939 roku, a w wersji nazistowskiej – przemówienie Hitlera z 1 września 1939 roku.
Wyzwoliciele przylatują samolotami.
Kadr z filmu “Wiatr ze Wschodu”
Kadr z filmu “Heimkehr”
Następne są czołgi. Czołgi zawsze wyłaniają się z prawej strony.
Kadr z filmu “Wiatr ze Wschodu”
Kadr z filmu “Heimkehr”
…i w końcu przynoszą ofiarom pomoc i pociechę.
Kadr z filmu “Wiatr ze Wschodu”
Kadr z filmu “Heimkehr”
…ale czy wszyscy otrzymają to na co zasłużyli?
Na podst. riowang.blogspot.com
