13 września 2022 roku wyrokiem Sądu Najwyższego Republiki Białorusi na wniosek Ministerstwa Sprawiedliwości została zlikwidowana społeczna organizacja „Polska Macierz Szkolna”. O sprawie poinformował na Telegramie kanał „Право имеют” (Mają prawo), związany z grodzieńskimi obrońcami praw człowieka. Decyzja została wydana przez sędziego Nikołajewa Siergieja, aktualnie na stronie internetowej Polskiej Macierzy Szkolnej widnieje tylko poniższy komunikat: «Szanowni Czytelnicy! Z przykrością informujemy, że w dniu 13.09.2022 Sąd Najwyższy Republiki Białorusi podjął decyzję o likwidacji Zjednoczenia Społecznego „Polska Macierz Szkolna”. Z tego powodu działalność naszej strony internetowej jest zawieszona».
Polska Macierz Szkolna została utworzona w czasie zjazdu sprawozdawczego Związku Polaków na Białorusi w grudniu 1995 roku, chociaż oficjalnie organizacja została zarejestrowana dopiero czerwcu 1996 roku. Odwoływała się do tradycji międzywojennego grodzieńskiego oddziału Polskiej Macierzy Szkolnej. Uszanowaniem tego dziedzictwa były obchody 100. rocznicy powstania tej organizacji w Grodnie w 2018 roku. Początki Polskiej Macierzy Szkolnej nie należały do łatwych. Najpierw w zajęciach uczestniczyło 80 uczniów, a kursy języka polskiego odbywały się tylko w sobotę i niedzielę w szkole nr 6 w Grodnie.
Efekty działalności inicjatorów tego przedsięwzięcia były imponujące. W ciągu 27 lat powstały liczne oddziały Polskiej Macierzy Szkolnej, m.in. w Brześciu, rejonie grodzieńskim, Brasławiu, Szczuczynie, Borysowie,Mińsku, Witebsku oraz Wilejce. W Grodnie w 2011 roku powstało nowe Centrum Edukacyjne im. Elizy Orzeszkowej, większość środków na budowę została zgromadzona dzięki dotacjom Fundacji im. Zygmunta Zaleskiego z Amsterdamu oraz osobistemu zaangażowaniu marszałka sejmu Macieja Płażyńskiego. Przy Polskiej Macierzy Szkolnej działały liczne organizacje społeczne, między innymi Uniwersytet Trzeciego Wieku, Klub Kobiet Polskich „Grodnianka” oraz Klub Sportowy „Sokół”. Polska Macierz Szkolna była jedynym ośrodkiem metodologicznym dla nauczycieli języka polskiego na Białorusi oraz placówką na rzecz białorusko-polskiego dialogu. Pod jej patronatem organizowane były wydarzenia i konkursy kulturalne, olimpiady przedmiotowe.
Patrząc z perspektywy czasu, można z całą pewnością stwierdzić, że koncepcja zakładania liceów społecznych, w których osoby w różnym wieku mogły się uczyć języka i poznawać polską kulturę, była całkowicie uzasadniona. Ilość uczniów liceum społecznego w Grodnie zwiększyła się trzydziestokrotnie, a w ostatnich latach corocznie absolwentami uczelni było około 400 osób. Polska Macierz Szkolna była największą polską placówką edukacyjną na świecie oraz najbardziej stabilną polską organizacją na Białorusi. W 2006 roku, w czasie pierwszej fali represji władz Białorusi wobec mniejszości polskiej Polska Macierz Szkolna zdążyła przejść przez weryfikację komisji Ministerstwa Sprawiedliwości. Nie było tajemnicą, że w ciągu ostatnich lat przedstawiciele miejscowych władz i różnorakich ministerstw często odwiedzali główny budynek centrum (nawet incognito), żeby znaleźć wyssane z palców zarzuty dotyczące działalności polskiej organizacji.
Ostatnim wielkim sukcesem Polskiej Macierzy Szkolnej było otwarcie w marcu 2020 roku w centrum edukacyjnym im. Elizy Orzeszkowej nowego pomieszczenia, gdzie rozmieściły się biblioteka oraz nowe sale lekcyjne. W czasie pandemii, kiedy na Białorusi nie zostały wprowadzone żadne obostrzenia Polska Macierz Szkolna jako jedna z pierwszych placówek edukacyjnych wprowadziła zajęcia online lub w trybie asynchronicznym. Także administracja zawsze pomagała uczniom liceum w sprawach osobistych.
Na moment likwidacji Polskiej Macierzy Szkolnej tylko w grodzieńskim ośrodku edukacyjnym uczyło się ok. 2,5 tys. dzieci.
W czasie protestów w latach 2020–2021 działacze Polskiej Macierzy Szkolnej, jak i zdecydowana większość przedstawicieli polskiej mniejszości na Białorusi opowiedziała się po stronie pokojowych demonstrantów. W tym samym czasie białoruskie władze, jak i sam Aleksander Łukaszenko niejednokrotnie wypowiadali się, że Polska chce zabrać Grodno, a białoruska opozycja rzekomo wywieszała polskie flagi. Już wtedy los wszystkich kresowych organizacji był przesądzony – władze zdecydowały się na ostateczne rozwiązanie „kwestii polskiej”.
Białoruskie władze, rozpoczynając nową falę represji wobec polskiej mniejszości, wpierw nieoczekiwanie uderzyły w Forum Polskich Inicjatyw Lokalnych Brześcia i Obwodu Brzeskiego, wsadzając do więzienia prezes organizacji Annę Paniszewą pod pretekstem rzekomej rehabilitacji nazizmu. Warto zaznaczyć, iż jedynym przewinieniem Paniszewej była organizacja corocznego koncertu ku pamięci Żołnierzy Wyklętych z udziałem miejscowych harcerzy oraz polskich dyplomatów. Białoruscy propagandyści nakręcili ohydną nagonkę medialną przeciwko polskiej mniejszości narodowej, co sugerowało, że represje będą kontynuowane. Kolejnymi ofiarami reżimu Łukaszenki zostali liderzy największej, niezależnej polskiej organizacji w kraju – Związku Polaków na Białorusi. Do więzienia trafili prezes organizacji Andżelika Borys, członek zarządu Andrzej Poczobut, prezes lidzkiego oddziału ZPB Irena Biernacka i prezes wołkowyskiego oddziału Maria Tiszkowska. Za „materiał ekstremistyczny” został uznany organ prasowy związku – portal internetowy Znadniemna.pl. W późniejszym czasie władze obwodowe zdelegalizowały Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej oraz Stowarzyszenie „Wspólnota Polaków”. Polskie szkoły w Grodnie i Wołkowysku zostały całkowicie zrusyfikowane, a Polska Szkoła Społeczna im. R. Traugutta w Brześciu, funkcjonująca
przy Forum Polskich Inicjatyw Brześcia i Obwodu Brzeskiego, została zlikwidowana.
Według informacji opozycyjnych kanałów w Telegramie w marcu 2021 roku przedstawiciele białoruskiej prokuratury pojawiali się w siedzibie głównej Polskiej Macierzy Szkolnej. Liceum, które działało przy organizacji, nakazano zarejestrować się jako podmiot prawny oraz zmuszono do uzgodnienia programu nauczania z resortem edukacji. Przedstawiciele liceum zgodzili się na te żądania, zmieniając przy tym nazwę na Centrum Języka Polskiego i Kultury Polskiej. Zainteresowanie białoruskich władz wzbudziła działalność ośrodków nauczania języka polskiego w obwodzie brzeskim, kiedy Prokuratura Generalna posunęła się do sprawdzania listy uczniów, na bazie tej listy uczniów później wzywano na przesłuchania. Większość brzeskich placówek edukacyjnych ograniczyło bądź wstrzymało swoją działalność.
W październiku 2021 dyskryminacja dotknęła szkoły, działającej przy Polskiej Macierzy Szkolnej. Sąd nakazał zapłacić grzywnę w rozmiarze 25% podatków za ostatnie 3 lata działalności, co wynosiło 298 tys. rubli. Na wniosek departamentu kontroli finansowej oskarżono centrum o prowadzenie „nielegalnej działalności gospodarczej”. Za „nielegalną działalność gospodarczą” sąd uznał dobrowolne składki uczniów, które przez lata nie stanowiły problemu dla białoruskich władz. Mimo to placówce nakazano również zapłacenie pół miliona rubli kary, nałożonej przez inspekcję podatkową, z tytułu rzekomo niezapłaconych podatków.
Kilka dni później został uwięziony nauczyciel liceum Walentin Oskirko, będący członkiem Białoruskiej Socjaldemokratycznej Partii, Pan Oskirko z powodu swojej pozycji politycznej wcześniej został zwolniony z Uniwersytetu Grodzieńskiego. Na fakt zatrudnienia zatrzymanego wykładowcę w Polskiej Macierzy Szkolnej zwracał szczególną uwagę jeden z kanałów na Telegramie, który to zgodnie z informacjami niektórych źródeł był powiązany z ówczesnym rzecznikiem prasowym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w obwodzie grodzieńskim Jewgienijem Dudko.
Jednak ani zapłacenie grzywny i kary, ani reorganizacja liceum nie uratowało Polskiej Macierzy Szkolnej od jej likwidacji we wrześniu 2022 roku. Zaplanowana za kilka dni uroczystość rozpoczęcia nowego roku szkolnego nie odbyła się. Najprawdopodobniej nie odbędą się inne zaplanowane uroczystości. Budynek Polskiej Macierzy był ostatnią z trzech wielkich inwestycji rządu polskiego w Grodnie na rzecz miejscowej społeczności polskiej oraz ostatnią, która została odebrana. Najstarsza z nich – Dom Polski został zabrany Polakom jeszcze w 2005 roku, dziś budynek jest faktycznie pusty i wymaga gruntownego remontu. Polska Szkoła Średnia nr 36, na której budowę polski rząd w 1996 roku wydał 1,6 mln USD (dla porównania: z budżetu białoruskiego budowa była dofinansowana inwestycją w 62 tys. USD) jest obecnie rosyjskojęzyczna.
Na końcu chciałbym zwrócić się z apelem do wszystkich absolwentów i przyjaciół Polskiej Macierzy Szkolnej. Jako absolwent liceum, kilkakrotnie ją odwiedzałem oraz utrzymuję stały kontakt z moją nauczycielką języka polskiego Panią Anetą Buzuk, z którą wspólnie pomagaliśmy uchodźcom z Ukrainy. Wiadomość o likwidacji Macierzy odebrałem jako osobistą tragedię, jakby mi zabrali coś ważnego w moim życiu. Polska Macierz Szkolna to nie budynek przy ulicy Horodniczańskiej 40. Polska Macierz Szkolna to My!
Apel do wszystkich absolwentów i przyjaciół Polskiej Macierzy Szkolnej
Polską Macierz Szkolną w ciągu 27 lat jej istnienia ukończyło około 21 tysięcy uczniów. To ogromna liczba, którą nie może się pochwalić żadna inna polskojęzyczna placówka edukacyjna na Białorusi. Polska Macierz Szkolna dała swym absolwentom naprawdę wiele i nie możemy patrzeć na jej likwidację obojętnie. Zachęcam Państwo do rozpowszechnienia informacji na ten temat, do stworzenia własnych treści w mediach społecznościowych, teraz nie mamy prawa milczeć!
Szczególnie niepokoi mnie los maturzystów, dla których rok szkolny miał się zacząć w tym miesiącu. Uczniowie i ich rodzice odbierają tę sytuację jako tragedię osobistą. Obawiam się, że spora część osób może zrezygnować z kontynuacji nauki na uczelniach wyższych w Polsce. Powinniśmy pomóc naszym młodszym kolegom. Udostępniajcie wszystkie przydatne informacje, dzielcie się własnym doświadczeniem w nauce języka polskiego oraz opowiadajcie o programach stypendialnych. Chodzi o to, by własnym zaangażowaniem zastąpić Polską Macierz Szkolną, wspierając uczniów zlikwidowanego liceum, którym jest potrzebna nasza pomoc.
Chciałbym zwrócić się do poszczególnych polskich, kresowych i polonijnych organizacji oraz działaczy, którzy w ciągu ostatnich 27 lat pomagali Polskiej Macierzy Szkolnej. To między innymi Fundacja na rzecz Pomocy Dzieciom z Grodzieńszczyzny, Fundacja „Zygmunt Zaleski Stichting”, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”, Fundacja Pomocy Szkołom Polskim na Wschodzie im T. Goniewicza z Lublina i wiele innych. Działalność Polskiej Macierzy Szkolnej ciągle wspierały Ministerstwo Edukacji Narodowej, Senat RP oraz poszczególni posłowie. Zwracam do Was z prośbą o kontynuację swojej działalności na Białorusi. W obecnych czasach ważne jest wspieranie wszystkich wciąż działających polskojęzycznych placówek edukacyjnych, tak aby nasi rodacy mogli kontynuować naukę języka swoich przodków. Proszę i wzywam o pomoc zwłaszcza dla tych białoruskich miasteczek, gdzie placówki edukacyjne Polskiej Macierzy Szkolnej były tylko jedynym miejscem, gdzie można było uczyć się języka polskiego.
Przy Polskiej Macierzy Szkolnej działała największa polskojęzyczna biblioteka w Grodnie, z której zasobów mogli korzystać uczniowie liceum, studenci uniwersytetów grodzieńskich oraz mieszkańcy miasta i regionu. Teraz ona jest zamknięta i obecnie jedynym miejscem, w którym każdy chętny może wypożyczać książki do nauki języka polskiego jest dział literatury obcojęzycznej państwowej biblioteki im. Jefima Karskiego w domu Elizy Orzeszkowej, który współpracował z Konsulatem Generalnym w Grodnie oraz suwalską biblioteką publiczną im. Marii Konopnickiej.
Polska Macierz Szkolna jako organizacja została zlikwidowana w ciągu jednego posiedzenia sądowego, jednak jej postulatów, ideałów, tradycji i pamięci sprawcy tego „zabójstwa” nie mogą wymazać. Zróbmy więc wszystko dla kontynuacji głównego celu organizacji: „szerzenia oświaty polskojęzycznej na terenie Białorusi w duchu narodowym, chrześcijańskim i obywatelskim”.
P.S. Chciałbym przekazać wyrazy szacunku i wdzięczności założycielowi Polskiej Macierzy Szkolnej Panu Doktorowi Stanisławowi Sienkiewiczowi i jego żonie Janinie, wieloletniej bibliotekarce naszej szkoły. Dodatkowe podziękowania kieruję w stronę dyrektorek naszego liceum: Pani Teresy Kryszyń i Heleny Mielesz. Dzięki staraniom nauczycieli powstała wyjątkowa szansa do rozwoju polskojęzycznej edukacji w Grodnie i innych miastach Białorusi. Absolwenci nigdy o was nie zapomną.
Andrzej Gajduk specjalnie dla wb24.org
