W nocy z 6 na 7 lipca 1944 roku oddziały wileńskiej i nowogródzkiej Armii Krajowej przystąpiły do operacji „Ostra Brama”. Operacja realizowana w ramach planu „Burza” była próbą samodzielnego oswobodzenia Wilna w obliczu natarcia Armii Czerwonej.
Plan operacji został opracowany w marcu 1944 roku w wileńskim sztabie Armii Krajowej. Zakładał on zajęcie miasta przez połączone siły wileńskiego i nowogródzkiego okręgu AK. Autorem operacji był Komendant Okręgu AK Wilno ppłk. Aleksander Krzyżanowski pseudonim “Wilk”.
Aleksander Krzyżanowski “Wilk”
Plan zakładał, że po rozpoczęciu akcji Niemcy opuszczą Wilno, ale na osobisty rozkaz Hitlera miasto zostało obsadzone przez liczący 17 tysięcy garnizon i zamienione w tzw. strefę ufortyfikowaną.
Operacja „Ostra Brama” trwała od 7 do 13 lipca 1944 r. W bezpośrednich walkach o Wilno oraz w zewnętrznych atakach na linie komunikacyjne i pojedyncze oddziały Wehrmachtu uczestniczyło ponad 12,5 tys. żołnierzy polskiego podziemia.
Walki o wyzwolenie Wilna. Patrol żołnierzy Armii Krajowej i radzieckich na ulicy Wielkiej (fot. wikipedia.org)
7 lipca wieczorem miasto zaczęli szturmować Sowieci. Oddziały garnizonu konspiracyjnego AK miasta Wilna, które wobec spóźnionego dotarcia rozkazów rozpoczęły atak z kilkugodzinnym opóźnieniem, opanowały własnymi siłami prawobrzeżną część miasta i, współdziałając z jednostkami sowieckimi, atakowały w części lewobrzeżnej. Wilno zdobyto 13 lipca. Tego dnia zatknięto na Górze Zamkowej, polską flagę. Po południu została zastąpiona przez Rosjan flagą sowiecką.
Wilno w 1944 roku
Mimo współdziałania oddziałów AK z Armią Czerwoną, Sowieci podstępnie aresztowali komendanta okręgu „Wilka” wraz z licznymi oficerami. Oddziały akowskie próbowały uniknąć obławy, ruszając do pobliskiej Puszczy Rudnickiej. Po dwóch dniach znalazły się jednak w okrążeniu. Sowieci internowali niespełna 6000 żołnierzy. Internowani w większości zostali wywiezieni do Kaługi, gdzie przez kilka lat służyli w batalionach roboczych Armii Czerwonej, wyrąbując lasy. Oficerów aresztowano, osądzono i wywieziono do Riazania.
Tablica pamiątkowa ku czci gen. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” oraz jego podkomendnych z AK (bazylika św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu)
Operacja “Ostra Brama” miała charakter lokalnego powstania przeciwko Niemcom, które o miesiąc poprzedziło wybuch Powstania Warszawskiego. Zdobyciem Wilna Armia Krajowa chciała udokumentować Stalinowi i całemu światu polskość Kresów Północno-Wschodnich. Przebieg operacji stanowił pierwszy istotny sygnał, że współpraca wojskowa z Sowietami ma charakter jedynie instrumentalny.
Uroczystości w 78. rocznicę operacji „Ostra Brama” – Wilno (fot. Katarzyna Pronobis/IPN)
Główne obchody rocznicy operacji „Ostra Brama” odbywają się co roku na Wileńszczyźnie, których zakończeniem jest Wiec Pamięci w podwileńskiej wsi Krawczuny – miejscu ostatniej bitwy o wyzwolenie miasta nad Wilią
Oprac. IPN, wikipedia.org, muzeum1939.pl
Grafika: IPN
