190 lat temu, 28 czerwca 1834 roku, w paryskiej oficynie Aleksandra Jełowickiego ukazało się pierwsze wydanie „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Dzieło, które początkowo miało być krótką sielanką, stało się epopeją narodową.
Pierwsze wydanie „Pana Tadeusza” liczyło 3000 egzemplarzy, co na tamte czasy było znaczącym nakładem. Książka została oprawiona w płócienną tłoczoną okładkę i zawierała graficzne zdobienia, takie jak portret Mickiewicza autorstwa Davida d’Angers oraz kilka małych grafik, w tym portret Napoleona.

To w tej paryskiej kamienicy Adam Mickiewicz nakładał ostatnie poprawki na rękopis “Pana Tadeusza” (fot. domena publiczna; polskiFR)
Pomysł na napisanie “Pana Tadeusza” zrodził się u Mickiewicza prawdopodobnie w 1831 roku podczas pobytu w Wielkopolsce. Przybył tam na wieść o wybuchu powstania listopadowego, z zamiarem przekroczenia granicy prusko-rosyjskiej, by wziąć udział w walkach, czego jednak ostatecznie nie zrobił. Pozostał w Wielkopolsce kilka miesięcy, goszcząc w dworach kultywujących dawne tradycje szlacheckie. Te doświadczenia zainspirowały go do pracy nad poematem sielankowym, którym początkowo miał być “Pan Tadeusz”.

Pierwsze wydanie “Pana Tadeusza”, Paryż 1834, tom pierwszy (fot. onebid.pl)
Przebywając we dworze w Łukowie, Mickiewicz widział pierwszą falę emigrantów – byłych uczestników powstania listopadowego, uciekających przed represjami carskimi na Zachód. Wkrótce sam do nich dołączył i osiadł w Paryżu. Pisanie poematu rozpoczął prawdopodobnie już we Francji jesienią 1832 roku.

Polowanie, ilustracja do IV księgi Pana Tadeusza autorstwa Franciszka Kostrzewskiego z 1886 (źródło: wikimedia commons)
Wydawcą dzieła został przyjaciel Mickiewicza, Aleksander Jełowicki, były uczestnik powstania listopadowego, który podjął się tego zadania na własny koszt. Korektą tekstu zajął się inny przyjaciel poety, Bogdan Jański. Pomimo ukończenia druku w czerwcu 1834 roku, książka trafiła do paryskich księgarń dopiero w sierpniu. Opóźnienie to było związane z planem przemycenia części egzemplarzy do Polski, aby uniknąć rozgłosu.

Aleksander Jełowicki, oryginał fotografii ok. 1873 r
“Pan Tadeusz” składa się z dwunastu ksiąg pisanych wierszem, trzynastozgłoskowym aleksandrynem polskim. Poemat rozpoczyna się porównaniem utraconej ojczyzny do utraconego zdrowia oraz porównaniem cudu, dzięki któremu emigranci polscy mają powrócić na łono kraju z cudownym ocaleniem poety w dzieciństwie za sprawą modłów jego mamy do Matki Boskiej.
Przebywający na emigracji Adam Mickiewicz napisał „Pana Tadeusza” pod wpływem tęsknoty za ojczyzną i cierpienia wywołanego trudną sytuacją Polski po upadku Powstania Listopadowego. W „Panu Tadeuszu” zawarł nie tylko opis uroków przyrody swojej małej ojczyzny, czyli ziemi nowogródzkiej, ale także dokładnie przedstawił panujące w niej obyczaje i tradycje szlacheckie. Poeta opisał przekrój całej warstwy szlacheckiej, ukazując nam bogatą wielowarstwowość tej grupy społecznej: magnatów, posiadających dobra ziemskie, jak Stolnik Horeszko; szlachtę średnią, reprezentowaną przez Sędziego Soplicę; zaściankową w postaci rodziny Dobrzyńskich; a także nowe pokolenie oświeconych szlachciców, jak Tadeusz i Hrabia. Autor podkreśla ich przywiązanie do tradycji, obyczajowość i pewne typy zachowań przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Czombrów pod Nowogródkiem, będący pierwowzorem mickiewiczowskiego Soplicowa, fot. Jan Bułhak (ze zbiorów NAC)
Soplicowo jest małym zalążkiem polskości na dawnych Kresach Rzeczypospolitej, gdzie żyją ludzie, gotowi do bezgranicznego poświęcenia się sprawie narodowej. Wspominany często na kartach dzieła Tadeusz Kościuszko, powtarzanie słów Mazurka Dąbrowskiego „Jeszcze Polska nie zginęła”, czy działalność konspiracyjna księdza Robaka, a także wspomniana postać Napoleona, wyrażają nadzieję, że w końcu uda się uzyskać upragnioną od wielu lat wolność i napawają wiarą, że stanie się to w niedalekiej przyszłości.
„Pan Tadeusz” stał się nie tylko ważnym dziełem literackim, ale również symbolem walki o wolność, podtrzymującym ducha narodowego wśród kolejnych pokoleń Polaków żyjących pod zaborami. Do tej pory poemat został przetłumaczony na 33 języki, a w 2014 roku trafił na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata.
Wb24.org na podst. historiaposzukaj.pl, bliskopolski.pl, wikipedia.org
Zdjęcie główne: Strona tytułowa książki Adama Mickiewicza “Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem”, wydanie I, Paryż, Alexander Jełowicki, 1834, fot. Biblioteka Narodowa Polona