143 lata temu, 24 października 1881 roku, w Grodnie przyszedł na świat Stanisław Kościałkowski – polski historyk, badacz historii Litwy i profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Był synem powstańca styczniowego, a jego rodzina utrzymywała bliskie relacje z Elizą Orzeszkową.
Stanisław Kościałkowski urodził się 24 października 1881 roku w Grodnie, w rodzinie o głębokich tradycjach patriotycznych. Jego ojciec, Józef Kościałkowski, był lekarzem, działaczem społecznym i powstańcem styczniowym, a matka, Ludwika z Eysmontów była gospodynią domową. Rodzina Kościałkowskich była blisko zaprzyjaźniona z pisarką Elizą Orzeszkową.
W 1900 roku Stanisław ukończył rosyjskie gimnazjum w Grodnie. Następnie podjął studia z zakresu historii i literatury polskiej, początkowo na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, a później na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. W 1905 roku obronił pracę doktorską pt. Rola polityczna Antoniego Tyzenhauza, poświęconą działalności wpływowego mecenasa, podskarbiego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Początki kariery naukowej
Po uzyskaniu doktoratu Kościałkowski wyjechał do Rzymu jako stypendysta Akademii Umiejętności, gdzie kontynuował swoje badania historyczne. W 1906 roku powrócił do Wilna i rozpoczął pracę jako nauczyciel języka polskiego w rosyjskich gimnazjach państwowych. Jego działalność edukacyjna miała istotne znaczenie dla podtrzymywania polskiej tożsamości narodowej wśród młodzieży pod zaborami.
Organizator szkolnictwa polskiego w Wilnie
W czasie niemieckiej okupacji Wilna w 1915 roku Kościałkowski został członkiem tajnego Komitetu Edukacyjnego. Aktywnie zaangażował się w organizację polskiego szkolnictwa średniego i wyższego. Dzięki jego inicjatywie powstały dwie szkoły średnie: męskie Gimnazjum im. Zygmunta Augusta oraz żeńskie Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej. Przez pewien czas pełnił nadzór nad obiema placówkami, ucząc w nich historii i literatury polskiej.
Praca na Uniwersytecie Stefana Batorego
Kościałkowski odegrał kluczową rolę w reaktywacji Uniwersytetu Wileńskiego. W 1919 roku został członkiem tymczasowego senatu uczelni. W 1921 roku objął stanowisko zastępcy profesora na Uniwersytecie Stefana Batorego (USB), a w 1935 roku uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. Pełnił również funkcje administracyjne, m.in. prodziekana Wydziału Humanistycznego. Jego prace naukowe skupiały się głównie na historii Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Wojna i wygnanie
Po agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę w 1939 roku i przekazaniu Wilna Litwie, władze litewskie rozwiązały Uniwersytet Stefana Batorego. Kościałkowski nie zaprzestał jednak działalności edukacyjnej, prowadząc w latach 1940–1941 tajne zajęcia ze studentami w swoim domu. Równocześnie opiekował się zbiorami Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie.
W czerwcu 1941 roku, po aneksji Litwy przez ZSRR, został aresztowany przez NKWD i wywieziony do łagru na północnym Uralu. Został zwolniony po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i podpisaniu układu Sikorski-Majski. W styczniu 1942 roku ewakuował się wraz z armią generała Andersa do Iranu.
Działalność na Bliskim Wschodzie
W Iranie Kościałkowski poświęcił się działalności kulturalnej i edukacyjnej. Założył Towarzystwo Studiów Irańskich, prowadził wykłady na Polsko-Irańskim Uniwersytecie Ludowym oraz organizował kursy dla nauczycieli. Melchior Wańkowicz opisał go jako “świętego człowieka”, który mimo utraty dorobku naukowego nadal z pasją angażował się w pracę intelektualną.
“W Towarzystwie Studiów Irańskich gospodaruje profesor Stanisław Kościałkowski – święty człowiek. Będąc profesorem wileńskiego uniwersytetu, trzydzieści lat pracował nad epoką Tyzenhausa (…). W 1939 roku oddał manuskrypt do druku. Wojna rozrzuciła wydrukowane arkusze, zniszczyła rękopis. „Opus vitae meae” – mówi smętnie autor. Teraz profesor, który dziwnym zrządzeniem losu przetrwał Ural, gorączkuje i kwęka, jak to się mówi u nas na kresach. Niemniej każdy dzień, wolny jako tako od niedomogów, poświęca stworzonemu przez siebie instytutowi” — wspominał nasz krajan Melchior Wańkowicz.
Lata w Libanie i Anglii
W 1945 roku Kościałkowski przeniósł się do Bejrutu, gdzie kontynuował swoją misję edukacyjną, tworząc Instytut Polski Naukowy z dwuletnim Studium Polonistycznym. Pobyt na Bliskim Wschodzie wykorzystał do badań nad historią stosunków polsko-irańskich oraz polsko-libańskich i syryjskich.
W 1950 roku osiedlił się w Anglii, w Pitsford Hall koło Northampton. Pracował jako nauczyciel w szkole sióstr nazaretanek i wykładał na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie w Londynie, choć odmówił przyjęcia stanowiska rektora. Był współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie i współpracownikiem paryskiej “Kultury”.
Dziedzictwo sławnego grodnianina
Stanisław Kościałkowski zmarł 2 września 1960 roku. Jego prace, choć częściowo zniszczone w czasie wojny, wniosły istotny wkład w badania nad historią Wielkiego Księstwa Litewskiego. Był ceniony za niezłomność, oddanie nauce i edukacji oraz zaangażowanie w podtrzymywanie polskiej kultury i tożsamości narodowej w trudnych czasach.
Jego życie jest świadectwem determinacji i poświęcenia polskich intelektualistów, którzy mimo przeciwności losu nie zaprzestali pracy na rzecz Ojczyzny.
Kresowiak