W ubiegły weekend w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Budsławiu specjaliści przeprowadzili pomiary i demontaż unikalnego ołtarza, który wykorzystuje iluzję optyczną niespotykaną na Litwie ani w Polsce. To dzieło sztuki czerpie inspirację z prac włoskich mistrzów takich jak Bramante, Borromini, Bernini i Palladio, słynących z tworzenia architektonicznych trików perspektywicznych.

Dzieło architektury XVII-wiecznej zostanie poddane renowacji, póki kaplica św. Barbary, w której się znajduje, pozostaje zamknięta na czas długotrwałej rekonstrukcji. Konserwatorzy zamierzają powiększyć drewniany ołtarz, aby przywrócić mu pierwotny wygląd.

Pomiar ołtarza (fot. facebook.com/budslau)

Skomplikowane losy ołtarza

Pierwszy kamienny kościół bernardynów w Budsławiu został założony w 1633 roku przez wileńskiego przeora Floriana Koleckiego. Fundatorem kościoła był wielki hetman litewski Jan Kiszka, a budowniczym — Andrzej Kromer z Połocka. W latach 1643–1651 stworzono unikalny, drewniany ołtarz perspektywiczny, prawdopodobnie przez mistrza Piotra Gramela, a pozłacany przez zakonników Hieronima Płońskiego i Benedykta Rossmana. Ołtarz ten miał pomieścić cudowny obraz Matki Boskiej, podarowany przez papieża Klemensa VIII wojewodzie mińskiemu Janowi Pacowi z okazji jego przejścia na katolicyzm i wizyty w Rzymie.

Wizerunek starego kościoła z kroniki klasztornej 1767 r. (fot. Wikimedia Commons)

Pod koniec XVIII wieku stary kościół stał się częścią nowej świątyni i dziś jest znany jako kaplica św. Barbary, znajdująca się po lewej stronie od ołtarza głównego nowego kościoła. Perspektywiczny ołtarz pozostał na swoim miejscu, ale cudowny obraz, przeniesiony do nowego ołtarza głównego, został zastąpiony obrazem Chrystusa ukrzyżowanego, przywiezionym w 1773 roku z majątku Szymkowiczów-Radowiczów w Iławie.

Ołtarz w kaplicy w pierwszej połowie XX wieku (fot. Wikimedia Commons)

Według badaczy sztuki kompozycja ołtarza starego kościoła w Budsławiu nie ma odpowiedników w sakralnej architekturze Litwy i Polski.

Obraz Chrystusa ukrzyżowanego, który zastąpił cudowny obraz Matki Bożej (fot. budslau.by)

Architektoniczny fenomen

Ołtarz składa się z trzech części: prostego ołtarza w formie skrzyni, dwupiętrowego retabulum oraz dwóch skrzydeł ustawionych pod kątem 135° względem retabulum. Wysokość skrzydeł i elementów architektonicznych stopniowo się zmniejsza, tworząc wymuszoną perspektywę. Dzięki temu niewielka przestrzeń kościoła wydaje się większa, a centralny obraz nabiera większego znaczenia.

Perspektywiczny ołtarz w Budsławiu (fot. budslau.by)

Wpływy włoskich mistrzów

Technika zastosowana w ołtarzu nawiązuje do perspektywicznych iluzji stosowanych przez włoskich architektów renesansu i baroku. Donato Bramante w kościele Santa Maria presso San Satiro w Mediolanie zastosował podobny trik, tworząc iluzję głębi w płytkiej niszy. Podobne efekty wykorzystywali później Francesco Borromini i Giovanni Lorenzo Bernini w swoich rzymskich projektach.

Tajemniczy autor

Z powodu popularności iluzji optycznych w dekoracjach teatralnych tamtych czasów badacze wysunęli hipotezę, że ołtarz w Budsławiu był dziełem profesjonalnego architekta, który wcześniej zajmował się scenografią teatralną. Mógł to być ktoś z kręgu dworu króla Władysława IV.

Portret Giovanniego Battisty Gisleniego w bazylice Santa Maria del Popolo w Rzymie. 1672 r. (fot. Wikimedia Commons)

Wśród królewskich architektów pracujących w Wielkim Księstwie Litewskim wyróżniał się Włoch Giovanni Battista Gisleni. Pracował on również na dworze królów Zygmunta III Wazy i Jana II Kazimierza, projektując epitafia, nagrobki i pałace magnackie w Wilnie. Według jego projektu wzniesiono słynny klasztor kartuski w Berezie.

Na Gisleniego jako potencjalnego autora wskazuje również jego nietypowy projekt kościoła z półokrągłym planem. Fasada tej świątyni z zaokrąglonymi skrzydłami ma podobne rozwiązanie przestrzenne do ołtarza w Budsławiu.

Pożar w kościele w 2021 roku (fot. Nasza Niwa)

Aktualne prace konserwatorskie

Od 2021 roku kaplica św. Barbary, w której znajduje się ołtarz, pozostaje zamknięta z powodu pożaru, który zniszczył część dachu. Trwają prace renowacyjne, które mogą potrwać od 3 do 6 lat. Konserwatorzy planują przywrócić ołtarzowi jego pierwotny wygląd, rozważając możliwości rozszerzenia jego konstrukcji.

Kresowiak

Wysyłam
Ocena czytelników
5 (1 vote)