Dziś przypada 197. rocznica śmierci ks. kanonika Pawła Ksawerego Brzostowskiego (1739–1827), referendarza litewskiego i wybitnego reformatora, urodzonego na ziemi dzisieńskiej. Najbardziej znany jest jako twórca Rzeczypospolitej Pawłowskiej – unikalnego eksperymentu społeczno-gospodarczego w XVIII-wiecznej Polsce.
Wczesne życie i kariera
Urodził się w 1739 roku w Mosarzu, w powiecie dzisieńskim (obecnie rejon głębocki na Białorusi). Pochodził z szlacheckiej rodziny Brzostowskich herbu Strzemię. W 1755 roku przyjął święcenia kapłańskie i otrzymał kanonię wileńską. W latach 1758–1762 studiował teologię w Rzymie. Po powrocie do Polski w 1762 roku został mianowany pisarzem wielkim litewskim, a w 1774 roku referendarzem wielkim litewskim. Był również członkiem konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1764 roku.
Pałac Brzostowskich w Mosarzu na Białorusi (fot. nac.gov.pl)
Rzeczpospolita Pawłowska
W 1767 roku Brzostowski zakupił dobra Merecz w okolicach Turgiel pod Wilnem, które nazwał Pawłowem. W 1769 roku wprowadził tam rewolucyjne reformy: zniósł poddaństwo chłopów, zastąpił pańszczyznę oczynszowaniem i nadał chłopom wolność osobistą. Chłopi utworzyli samorząd gminny, nazywany sejmem, oparty na przepisach opracowanych przez Brzostowskiego, ogłoszonych w 1771 roku pod tytułem “Ustawy stosujące się do dobrego porządku i powinności osiadłych ludzi w dobrach Pawłowie czyli Mereczu”.
Chłopi z Rzeczypospolitej Pawłowskiej, rycina Carlo Antoniniego (źródło: Biblioteka Narodowa)
Rzeczpospolita Pawłowska obejmowała obszar ponad 3 tys. hektarów i posiadała własną konstytucję, herb, pieniądze, sejm, skarb, kasę samopomocy oraz szkołę. Sejm Rzeczypospolitej zatwierdził urzędowo Rzeczpospolitą Pawłowską 4 kwietnia 1791 roku, czyli jeszcze przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja.
Ruiny dworu księdza Brzostowskiego w Pawłowie (fot. salcininkai.lt)
Rzeczpospolita Pawłowska stała się sławna, podobnie jak i jej twórca. Budziła zainteresowanie i uznanie oświeconych magnatów, a także króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Paweł Ksawery Brzostowski w Pawłowie; alegoryczny obraz z 1798 r.
Republika przetrwała jednak krótko, praktycznie do lipca 1794 roku. Pod nieobecność Brzostowskiego uzbrojeni chłopi stanęli do walki z Kozakami, wykazując wielkie bohaterstwo i poświęcenie. Dopiero rosyjska pacyfikacja zakończyła opór – Pawłów został zniszczony, a mieszkańcy rozproszeni. Upadek powstania oznaczał również koniec niezwykłego eksperymentu Brzostowskiego, jakim była Rzeczpospolita Pawłowska.
Działalność społeczna i kulturalna
Brzostowski był hojnym mecenasem literatury i wydawnictw wileńskich. Subsydiował m.in. “Logikę” K. Narbutta i tłumaczenie historii Polski pióra P.J. Solignaca. Był również autorem licznych prac, w tym “Ustaw stosujących się do dobrego porządku i powinności osiadłych ludzi w dobrach Pawłowie” (1771) oraz “Wieśniaczki” (1786).
Tablica upamiętniająca Rzeczpospolitą Pawłowską i jej twórcę, ks. Brzostowskiego (fot. strefa.se)
Późniejsze lata i śmierć
Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Brzostowski sprzedał swoje posiadłości i opuścił kraj. Po powrocie osiadł w Turgielach, a następnie w Rukojniach pod Wilnem, gdzie działał jako mecenas, filantrop i fundator kościołów. Zmarł 17 listopada 1827 roku w wieku 88 lat. Jego grób został sprofanowany i zniszczony przez Rosjan.
Kresowiak
