131 lat temu (1893) w Mińsku Litewskim urodził się Władysław Strzemiński – wybitny malarz, teoretyk sztuki i jeden z czołowych przedstawicieli awangardy międzywojennej w Polsce. Jego życie i twórczość stały się inspiracją dla ostatniego filmu Andrzeja Wajdy, nominowanego do Oscara, pt. „Powidoki” (2016).
Wczesne lata
Władysław Strzemiński urodził się w patriotycznej polskiej rodzinie. Jego edukacja rozpoczęła się w elitarnej Wojskowej Szkole Inżynieryjnej im. cara Mikołaja w Petersburgu, gdzie zdobywał wiedzę techniczną i inżynieryjną.
Tragiczny wypadek na wojnie
Podczas I wojny światowej Strzemiński służył w armii rosyjskiej. W wyniku poważnych obrażeń odniesionych na froncie stracił jedną rękę, nogę oraz widzenie w jednym oku. Ten dramatyczny epizod wpłynął na jego dalsze życie i skierował go ku sztuce.
Władysław Strzemiński (fot. archiwum Muzeum Sztuki w Łodzi)
Początki artystyczne i spotkanie z Katarzyną Kobro
W 1917 roku zaczął interesować się sztuką, a wkrótce potem poznał swoją przyszłą żonę, Katarzynę Kobro, również artystkę. Razem stali się ważnymi postaciami rosyjskiego ruchu konstruktywistycznego, aktywnie działając w środowisku awangardy.
Mural Katarzyny Kobro w Warszawie na ul. Pawiej (fot. wikipedia.org)
Działalność w Rosji
Strzemiński uczestniczył w posiedzeniach Pododdziału Sztuki i Przemysłu Artystycznego w ramach IZO Narkompros. Współkierował Wszechrosyjskim Centralnym Biurem Wystaw wraz z Antoine’em Pevsnerem. Pracował także w Smoleńsku, angażując się w Gubernialnym Oddziale Ludowej Oświaty i współpracując z grupą Krzewicieli Nowej Sztuki, UNOVIS oraz rosyjską Agencją Telegraficzną ROSTA.
Powrót do ojczyzny i narodziny polskiej awangardy
Na przełomie lat 1921/1922 Strzemiński wraz z Katarzyną Kobro uciekli do Polski. W 1923 roku współorganizował pierwszą Wystawę Nowej Sztuki w Wilnie. Związał się z grupą i czasopismem „Blok”, a następnie był współtwórcą grup artystycznych Praesens oraz „a.r.”. Dzięki jego inicjatywie powstała Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Nowoczesnej, podarowana później Muzeum Sztuki w Łodzi.
Martwa natura (VI), 1926 (źródło: Muzeum Sztuki w Łodzi)
Międzynarodowe uznanie
Prace Strzemińskiego były prezentowane na licznych wystawach, w tym na międzynarodowych ekspozycjach w Nowym Jorku: International Theatre Exhibition (1926) oraz Machine Age (1927). Współorganizował wizytę Kazimierza Malewicza w Polsce i nawiązał kontakty z międzynarodową grupą Abstraction-Création.
Sala Neoplastyczna – zaprojektowana przez Strzemińskiego (fot. Muzeum Sztuki w Łodzi)
Praca pedagogiczna w Łodzi
Do 1931 roku Strzemińscy mieszkali w różnych miastach Polski, by ostatecznie osiedlić się w Łodzi. Utrzymywali się głównie z nauczania. W latach 30. Strzemiński kierował Szkołą Dokształcania Zawodowego nr 10, gdzie wprowadził innowacyjne metody nauczania grafiki projektowej w duchu nowoczesnego drukarstwa.
Tragiczny koniec mistrza
Podczas II wojny światowej przebywał w Wilejce i Łodzi. Po wojnie współtworzył Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych w Łodzi, gdzie pracował do 1950 roku. Ze względów politycznych został zwolniony z uczelni. W tym okresie rozpadło się również jego małżeństwo z Katarzyną Kobro. Pozostawiony bez stałych źródeł dochodu, zmuszony był zarabiać, malując szyldy. Przed wojną oskarżano go o sympatie bolszewickie, natomiast po wojnie zarzucano mu uprawianie sztuki „zgniłego Zachodu”.
Władysław Strzemiński, Powidok słońca, 1948 (źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie)
Według filmu dokumentalnego Podaj cegłę, czyli polski socrealizm w reżyserii Andrzeja Sapiji, Strzemiński zmarł z głodu, jako ofiara systemu komunistycznego w PRL, który skutecznie uniemożliwiał pracę artystom opozycyjnym wobec socrealizmu. Bezpośrednią przyczyną jego śmierci była jednak gruźlica. Strzemiński stał się tragiczną postacią, ucieleśniającą losy twórców marginalizowanych w totalitarnym systemie.
Najważniejsze osiągnięcia
Do największych osiągnięć Strzemińskiego należą:
- Teoria unizmu („Unizm w malarstwie”, 1928)
- Teoria kompozycji przestrzeni wraz z Katarzyną Kobro („Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego”, 1931)
- Koncepcja druku funkcjonalnego („Druk funkcjonalny”, 1933)
- Teoria widzenia (wydana pośmiertnie, 1958)
Jego najważniejsze prace to serie „Kompozycji unistycznych”, „Kompozycje architektoniczne” i „Powidoki”. Ostatnio dużą uwagę zwracają także jego rysunki wojenne.
Kresowiak
