104 lata temu, 17 grudnia 1920 roku, Sejm Ustawodawczy jednogłośnie przyjął dwie bardzo ważne ustawy: o przejęciu ziem carskich na Kresach Wschodnich i o nadaniu ich zasłużonym żołnierzom walczącym m.in. w wojnie z bolszewikami oraz inwalidom wojennym.
Uchwalone przepisy przewidywały, że powierzchnia działki nadanej żołnierzowi nie może przekroczyć 45 hektarów. Pozostali żołnierze mogli nabyć ziemię odpłatnie, a osadnicy wojskowi mieli zacząć spłatę należności po 5 latach od rozpoczęcia użytkowania. Celem tej inicjatywy było wynagrodzenie żołnierzy, wzmocnienie polskości na Kresach oraz zagospodarowanie nadwyżki siły roboczej po demobilizacji.
Akt Nadawczy Ziemi
Na mocy tych ustaw doszło do przejęcia ziemi w dawnym zaborze rosyjskim, należącej do rosyjskiego skarbu, rodziny carskiej, niektórych prawosławnych dóbr duchownych i klasztornych oraz opuszczonych przez ziemian dóbr prywatnych. Warto zaznaczyć, że wbrew propagandzie sowieckiej ziemi tej nie odbierano chłopom białoruskim i ukraińskim – przejmowane były wyłącznie skonfiskowane majątki carskie i rosyjskiej arystokracji.
Pomysł popierał sam marszałek Piłsudski. Już w rozkazie z 18 października 1920 r. zwrócił się do przyszłych osadników:
„Zaproponowałem już rządowi, by część zdobytej ziemi została własnością tych, co ją polską zrobili, uznoiwszy ją polską krwią i trudem niezmiernym. Ziemia ta, strudzona siewem krwawym wojny, czeka na siew pokoju, czeka na tych, co miecz na lemiesz zamienią, a chciałbym byście w tej pracy przyszłej tyleż zwycięstw pokojowych odnieśli, ileście ich mieli w pracy bojowej”.
Organizacją osadnictwa na Kresach Wschodnich zajmowała się Ekspozytura Ministerstwa Spraw Wojskowych ds. Demobilizacji, w której działała Sekcja Osad Żołnierskich. Szefem Ekspozytury był gen. Mieczysław Norwid-Neugebauer, a szefem Sekcji Osad Żołnierskich – mjr Tadeusz Lechnicki. W 1922 roku powołano Związek Osadników, który miał reprezentować interesy osadników.
Osada Krechowiecka, słupy graniczne (fot. NAC)
Od 1920 do 1923 roku na Kresach osiedlono ponad 7 345 osadników wojskowych, co z rodzinami dawało społeczność liczącą ponad 30 000 osób. Łączna powierzchnia przydzielonej ziemi wynosiła 1331 km². W tym okresie złożono ponad 99 000 wniosków o nadanie ziemi, z czego jedynie 7 345 rozpatrzono pozytywnie.
Po 1923 roku osadnictwo wojskowe zostało zawieszone, co było efektem krytyki ze strony ruchu narodowego oraz trudności finansowych państwa. Wznowienie osadnictwa nastąpiło po przewrocie majowym w 1926 roku. Rząd pod wodzą Piłsudskiego uznał je za narzędzie polityki narodowościowej i obronnej. Osadnicy ponownie zaczęli otrzymywać ziemię, choć na mniejszą skalę niż przed 1923 rokiem.
Kolonia urzędnicza w Brześciu (fot. radzima.org)
Kres istnienia osadnictwa wojskowego na Kresach przyniosła agresja ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku. W wyniku radzieckiej okupacji wielu osadników zostało aresztowanych, a ich majątki skonfiskowano. W nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku władze radzieckie przeprowadziły masową deportację osadników i ich rodzin na Syberię oraz do Azji Środkowej. Deportacje trwały do czerwca 1941 roku, a wiele rodzin osadniczych podzieliło los setek tysięcy Polaków zesłanych na Syberię.
Sztandar Związku Osadników Wojskowych Oddział Brzeg (fot. wikipedia.org)
Gospodarstwa polskich osadników były przez lata tworzone ciężką pracą rodzin żołnierskich. W krótkim czasie stały się wzorem gospodarności, a niekiedy i przedmiotem zawiści dla okolicznych mieszkańców. Przyczyniły się do znacznego podniesienia poziomu gospodarowania i rozwoju cywilizacyjnego na Kresach Wschodnich.
Pomnik “W HOŁDZIE OSADNIKOM WOJSKOWYM KRESÓW WSCHODNICH” w Warszawie (fot. polesie.org)
Osadnictwo wojskowe na Kresach miało istotne znaczenie dla wzmocnienia polskiej obecności na Kresach Wschodnich.
Opracował Edward Szymkiewicz
