167 lat temu, lat temu, 11 stycznia 1858 roku, w grodzieńskim kościele bernardynów odbył się ślub 16-letniej Elizy Pawłowskiej z 35-letnim Piotrem Orzeszką, ziemianinem z powiatu kobryńskiego. Wydarzenie to stało się jednym z najważniejszych momentów w życiu przyszłej pisarki. Po ślubie młoda para zamieszkała w majątku Ludwinów na Polesiu, należącym do rodziny Orzeszków.
Początkowo życie małżeńskie upływało Elizie na beztroskich zabawach i spotkaniach towarzyskich, które sama określała jako “beztroskie karnawałowanie”. Jednak z czasem zaczęła dostrzegać powierzchowność tego stylu życia, co skłoniło ją do sięgania po literaturę z bogatej biblioteki ojca. Wraz z młodszym bratem męża, Florentym, założyła w Ludwinowie szkółkę dla dzieci wiejskich, realizując swoje marzenia o zostaniu pedagogiem i poprawie losu chłopów.
Kościół bernardynów w Grodnie według Napoleona Ordy (domena publiczna)
Różnice światopoglądowe między małżonkami stawały się coraz bardziej widoczne. Eliza angażowała się w działalność społeczną i patriotyczną, podczas gdy Piotr pozostawał sceptyczny wobec takich inicjatyw. W czasie powstania styczniowego Orzeszkowa aktywnie wspierała powstańców, m.in. ukrywając w swoim domu Romualda Traugutta i pomagając mu w bezpiecznym przedostaniu się przez granicę.
Eliza Orzeszkowa z mężem Piotrem (domena publiczna)
Po upadku powstania Piotr Orzeszko został aresztowany i zesłany w głąb Rosji. Eliza zdecydowała się nie towarzyszyć mężowi na zesłaniu, co spotkało się z krytyką społeczną. Swoją decyzję tłumaczyła brakiem miłości do męża. W 1869 roku uzyskała unieważnienie małżeństwa.
Pierwsze małżeństwo Elizy Orzeszkowej znalazło odzwierciedlenie w takich utworach, jak „Obrazek z lat głodowych”, gdzie ukazała kontrast między życiem ziemiaństwa a nędzą chłopów, oraz „Ostatnia miłość”, w której poruszyła temat trudnych relacji małżeńskich. Doświadczenia z życia w majątku Ludwinów miały wpływ także na realistyczny obraz społeczności kresowej w epopei „Nad Niemnem”. Z kolei przeżycia z powstania styczniowego zainspirowały ją do napisania opowiadania „Gloria victis”.
Kamień poświęcony pamięci Elizy Orzeszkowej w Ludwinowie na Białorusi (fot. globus.tut.by)
Warto dodać, że po unieważnieniu małżeństwa z Piotrem Orzeszką, Eliza nawiązała długoletnią relację ze Stanisławem Nahorskim, z którym wzięła ślub dopiero w 1894 roku, po trzydziestu latach znajomości. Niestety, Nahorski zmarł kilka lat po ślubie, co było kolejnym bolesnym doświadczeniem w życiu pisarki.
Opracował Edward Szymkiewicz
