160 lat temu, 23 maja 1865 roku, na rynku w Sokołowie Podlaskim rosyjscy zaborcy dokonali egzekucji ks. Stanisława Brzóski – ostatniego przywódcy Powstania Styczniowego na Podlasiu – oraz jego adiutanta Franciszka Wilczyńskiego. Ciało bohaterskiego duchownego najprawdopodobniej zostało potajemnie pogrzebane w jednej z fos twierdzy brzeskiej, dziś znajdującej się na terenie Białorusi.
Kapłan i dowódca
Ks. Stanisław Brzóska urodził się w 1832 roku w Dokudowie na Podlasiu. Po ukończeniu seminarium duchownego w Janowie Podlaskim, pełnił posługę w Sokołowie Podlaskim, a następnie w Łukowie. Za udział w patriotycznych demonstracjach w 1861 roku został skazany na rok twierdzy w Zamościu, jednak zwolniono go po trzech miesiącach ze względu na zły stan zdrowia.
Fotoportret księdza Stanisława Brzóski (fot. wikipedia.org)
W czasie Powstania Styczniowego pełnił funkcję naczelnika administracji powstańczej powiatu łukowskiego. Brał udział w ośmiu większych starciach, a po wyleczeniu ran odniesionych w bitwie pod Staninem sformował kilkusetosobowy oddział i kontynuował walkę. Rząd Narodowy nadał mu stopień generała i mianował kapelanem wojsk powstańczych.
Adiutant Franciszek Wilczyński (fot. zastawie-netau.net)
Ostatni powstaniec
Po rozbiciu oddziału w grudniu 1864 roku, ks. Brzóska wraz z adiutantem Franciszkiem Wilczyńskim ukrywał się w okolicach Sokołowa Podlaskiego. W kwietniu 1865 roku, na skutek informacji uzyskanych przez Rosjan od torturowanej kurierki Antoniny Konarzewskiej, miejsce ich pobytu zostało ujawnione. 29 kwietnia 1865 roku zostali schwytani we wsi Krasnodęby-Sypytki.
Pomnik ks. Stanisława Brzóski w Sokołowie Podlaskim (fot. wikipedia.org)
Po krótkim śledztwie w warszawskiej Cytadeli, sąd wojenny skazał ks. Brzóskę na pozbawienie praw stanu duchownego oraz karę śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 23 maja 1865 roku na rynku w Sokołowie Podlaskim, w obecności około 10 tysięcy mieszkańców miasta i okolicznych wsi. Przed śmiercią ks. Brzóska zdążył powiedzieć: “Żegnajcie bracia i siostry, i wy małe dziatki! Ginę za naszą ukochaną Polskę, która przez naszą krew i śmierć…” – resztę słów zagłuszyły werble.
Pamięć o bohaterskim księdzu
Ciała ks. Brzóski i jego adiutanta zostały przewiezione do twierdzy brzeskiej (obecnie na terenie Białorusi) i tam potajemnie pochowane prawdopodobnie w jednej z fos.
Tablica w Białej Podlaskiej (fot. Grzegorz W. Tężycki/wikipedia)
W 1924 roku, w 60. rocznicę egzekucji, w Sokołowie Podlaskim odsłonięto pomnik upamiętniający ks. Brzóskę. W 2008 roku prezydent Lech Kaczyński pośmiertnie odznaczył go Orderem Orła Białego.
Mural upamiętniający ks. Stanisława Brzóskę i powstańców styczniowych w Łukowie (fot. Logi Aer/wikipedia.org)
W 2024 roku powstał film Powstaniec 1863 w reżyserii Tadeusza Syki, opowiadający historię ks. Stanisława Brzóski. W główną rolę wcielił się Sebastian Fabijański.
Kadr z filmu “Powstaniec 1863” (fot. filmweb.pl)
Pamięć o bohaterskim kapłanie jest żywa także wśród polskiej społeczności Brześcia. W 2020 roku, z inicjatywy polskiej działaczki Anny Paniszewej, w mieście nad Bugiem powstała Drużyna Harcerska im. ks. Stanisława Brzóski, która za cel swojej działalności postawiła odnalezienie miejsca jego pochówku oraz postawienie krzyża.
Kresowiak
