За стварэнне «Магілаў студзеньскіх паўстанцаў» узялася Патрыятычная федэрацыя, якая аб’ядноўвае 32 няўрадавыя арганізацыі і грамадскія колы з усёй Польшчы. Гэта аб’яднаць, выверыць і дапоўніць існуючы ўлік ваенных пахаванняў і пахаванняў ветэранаў Студзеньскага паўстання. Амбіцыйны, высакародны і, несумненна, патрэбны праект. Якраз у час святкавання 160-годдзя выбуху найбуйнейшага польскага паўстання за незалежнасць.
«На заднім плане пад цёмнай калонай з некалькіх пераплеценых елак, накрытых слупам ценю, што ад іх падае, узвышаўся невысокі пагорак, (…) падобны да кургана, зроблены некалі рукамі чалавека і, як цэлая паляна, парослая невысокімі няроўнымі купкамі згорбленай травы.
– Колькі? – ціха спытала яна.
— Сорак, — адказаў ён, зноў агаліў галаву і паскорыў крок.
Вось урывак з «На Нямне» Элізы Ажэшкавай, які вельмі маляўніча апісвае момант, калі героі рамана знаходзяць магілу студзеньскіх паўстанцаў. Нягледзячы на тое, што сюжэт знакамітага твора разгортваецца ў 1880-я гады, над многімі магіламі ўдзельнікаў вялікага паўстання пануе аўра таямнічасці ці нават недасведчанасці. І хоць улады Другой Польскай Рэспублікі на чале з маршалам Юзэфам Пілсудскім дзяржаўна шанавалі ветэранаў 1863-1864 гадоў, да сённяшняга дня няма паслядоўных і структураваных ведаў пра ўсіх удзельнікаў гэтага незалежніцкага паўстання.
Партызанская дзейнасць, якой характарызавалася паўстанне, па зразумелых прычынах не вядзе ўлік удзельнікаў. Спісаў удзельнікаў паўстанцкіх атрадаў і шматлікіх асобаў, якія мелі дачыненне да іх падтрымкі, няма. Ёсць архіўныя рэсурсы, якія да гэтага часу не вывучаны (напрыклад, у архіве ў Вільні). Таксама шмат выпадкаў, калі пацверджаныя крыніцамі ўдзельнікі паўстання нідзе не маюць сваіх мемарыяльных мясцін. Гэта адносіцца і да расстраляных царскай ўладай, імёны і месцы гібелі якіх вядомыя, але месцы пахавання астанкаў невядомае.
На шчасце, сёння ў 21 стагоддзі ёсць людзі, якія не забыліся пра свой абавязак перад паўстанцамі і, выкарыстоўваючы магчымасці інтэрнэту, жадаюць распаўсюджваць веды пра лёсы ветэранаў і вайскоўцаў, якія загінулі ў сутычках з расійскімі захопнікамі. Грамадскія арганізацыі, якія сабраліся ў рамках Патрыятычнай федэрацыі, вырашылі сабраць, упарадкаваць і пашырыць базы дадзеных аб магілах герояў 1863-1864 гадоў.
«З 1989 года адзіная поўная база магілаў студзеньскіх паўстанцаў так і не створаная. У цяперашні час мы ведаем пра 700 месцаў, пералічаных у розных базах даных і запісах, якія вядуцца абавязанымі ўстановамі. На жаль, яны часта неправераныя, непраўдзiвыя, а таксама ўтрымліваюць мемарыяльныя месцы, якія не з’яўляюцца магіламі – кажа Эўгеніюш Гасеўскі, каардынатар праекта. Як дадае, 700 — гэта менш за паўпрацэнта ад 200 тысяч, на колькі прыкладна было ўдзельнікаў Студзеньскага паўстання. – Магілам ад 100 да 160 гадоў, таму многія з іх, верагодна, знаходзяцца ў катастрафічным стане і патрабуюць рэканструкцыі. Таму так важна стварыць адзіны рэестр. Надыходзячая 160-я гадавіна паўстання — добрая нагода для гэтага», — тлумачыць Эўгеніюш Гасеўскі.
Мэта праекту — стварыць лёгкадаступны інтэрнэт-рэестр, які дазволіць знаходзіць магілы ўдзельнікаў Студзеньскага паўстаньня. Кожнае месца спачыну героя або ветэрана будзе пазначана на карце па GPS-каардынатах. Акрамя таго, кожны пункт павінен змяшчаць фотаздымак і інфармацыю пра дадзенага паўстанца, бітвы, сутычкі і падзеі, звязаныя з дадзенай мясцовасцю. Справа ў тым, што кожны ў сваім раёне можа праверыць, дзе ляжыць ветэран ці ўдзельнік баёў 1863-1864 гадоў і якія паўстанцкія падзеі адбываліся ў раёне.
Першым крокам праекта будзе аб’яднанне, праверка і абнаўленне існуючых баз даных з адначасовым ухіленнем памылак з іх. Потым, дзякуючы групе гісторыкаў, краязнаўцаў і мясцовых суполак, якія апякуюцца паўстанцкімі магіламі, базы будуць дапаўняюцца новымі звесткамі і магіламі, якія яшчэ не ўлічаны. Кожны з іх будзе ўнесены ў рэестры, якія вядуцца ў абавязаных да гэтага ўстановах, у прыватнасці ў справах ваяводаў, каб узяць іх пад апеку польскай дзяржавы.
«Гэта амбітная мэта, але мы можам яе дасягнуць дзякуючы патэнцыялу шматлікіх арганiзацый з усёй краіны, якія аб’ядналіся дзеля стварэння Патрыятычнай федэрацыі», – кажа каардынатар праекта Эўгеніюш Гасеўскі.
Крыніца: PAP, Federacja Patriotyczna