Станіслаў Касцялкоўскі нарадзіўся 24 кастрычніка 1881 года ў Гродне ў сям’і з глыбокімі патрыятычнымі традыцыямі. Яго бацька, Юзаф Касцялкоўскі, быў лекарам, грамадскім дзеячам і ўдзельнікам паўстання 1863 года, а маці, Людвіка з Эйсмонтаў, была хатняй гаспадыняй. Сям’я Касцялкоўскіх была ў блізкім сяброўстве з пісьменніцай Элізай Ажэшка.
У 1900 годзе Станіслаў скончыў рускую гімназію ў Гродне. Затым ён паступіў на навучанне па гісторыі і польскай літаратуры, спачатку ў Царскім універсітэце ў Варшаве, а пасля ў Ягелонскім універсітэце ў Кракаве. У 1905 годзе ён абараніў дысертацыю на тэму “Палітычная роля Антонія Тызенгаўза”, прысвечаную дзейнасці ўплывовага мецэната і падскарбія Вялікага Княства Літоўскага.
Від на Гродна ў 1918 годзе (фота Wikipedia.org)
Пачаткі навуковай кар’еры
Пасля атрымання доктарскай ступені Касцялкоўскі паехаў у Рым як стыпендыят Акадэміі навук, дзе працягваў свае гістарычныя даследаванні. У 1906 годзе вярнуўся ў Вільню і пачаў працаваць настаўнікам польскай мовы ў расійскіх дзяржаўных гімназіях. Яго педагагічная дзейнасць мела важнае значэнне для падтрымання польскай нацыянальнай ідэнтычнасці сярод моладзі падчас акупацыі.
Станіслаў Касцялкоўскі, 1900 г. (фота: polona.pl)
Арганізатар польскай адукацыі ў Вільні
Падчас нямецкай акупацыі Вільні ў 1915 годзе Касцялкоўскі стаў членам падпольнага Камітэта адукацыі. Ён актыўна ўдзельнічаў у арганізацыі польскай сярэдняй і вышэйшай адукацыі. Дзякуючы яго ініцыятыве былі заснаваны дзве сярэднія школы: мужчынская Гімназія імя Жыгімонта Аўгуста і жаночая Гімназія імя Элізы Ажэшкі. Некаторы час ён узначальваў абедзве ўстановы, выкладаючы ў іх гісторыю і польскую літаратуру.
Праца ў Віленскім універсітэце
Касцялкоўскі адыграў ключавую ролю ў аднаўленні Віленскага ўніверсітэта. У 1919 годзе ён стаў членам часовага сената ўніверсітэта. У 1921 годзе ён атрымаў пасаду дацэнта ў Універсітэце Стэфана Баторыя (УСБ), а ў 1935 годзе яму прысвоілі званне звычайнага прафесара. Ён таксама выконваў адміністрацыйныя функцыі, у тым ліку быў прадэкана факультэта гуманітарных навук. Яго навуковыя працы былі ў асноўным прысвечаны гісторыі Вялікага Княства Літоўскага.
Віленскі ўніверсітэт (фота: wikipedia.org)
Вайна і выгнанне
Пасля агрэсіі Трэцяга Рэйха і СССР супраць Польшчы ў 1939 годзе і перадачы Вільні Літве, літоўскія ўлады закрылі Універсітэт Стэфана Баторыя. Касцялкоўскі не спыніў адукацыйную дзейнасць, праводзячы ў 1940–1941 гадах падпольныя заняткі для студэнтаў у сваім доме. Адначасова ён апекаваўся зборамі Таварыства сяброў навук у Вільні.
У чэрвені 1941 года, пасля анексіі Літвы СССР, ён быў арыштаваны НКВД і вывезены ў лагер на поўнач Урала. Ён быў вызвалены пасля пачатку нямецка-савецкай вайны і падпісання пагаднення Сікорскі-Майскі. У студзені 1942 года ён эвакуіраваўся разам з арміяй генерала Андэрса ў Іран.
Дзейнасць на Блізкім Усходзе
У Іране Касцялкоўскі прысвяціў сябе культурнай і адукацыйнай дзейнасці. Ён заснаваў Таварыства іранскіх даследаванняў, чытаў лекцыі ў Польска-іранскім народным універсітэце і арганізаваў курсы для настаўнікаў. Мельхіёр Ваньковіч апісаў яго як “святога чалавека”, які нягледзячы на страту навуковай спадчыны, працягваў працаваць з запалам.
Гады ў Ліване і Англіі
У 1945 годзе Касцялкоўскі пераехаў у Бейрут, дзе працягваў сваю адукацыйную місію, заснаваўшы Польскі навуковы інстытут з двухгадовым курсам польскай філалогіі. Ён выкарыстаў прабыванне на Блізкім Усходзе для даследавання гісторыі польска-іранскіх і польска-ліванскіх і сірыйскіх адносін.
У 1950 годзе ён аселіўся ў Англіі, у Піцфард Хол каля Нортхэмптана. Працягваў выкладанне ў польскай школе і на Польскім універсітэце на чужыне ў Лондане, хоць адмовіўся заняць пасаду рэктара.
Станіслаў Касцялкоўскі напрыканцы жыцця (фота: Wikipedia.org)
Спадчына знакамітага гродзенца
Станіслаў Касцялкоўскі памёр 2 верасня 1960 года. Яго працы, хоць часткова знішчаныя падчас вайны, зрабілі значны ўнёсак у даследаванне гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Ён быў высока ацэнены за непахіснасць, адданасць навуцы і адукацыі, а таксама за яго намаганні па захаванні польскай культуры і нацыянальнай ідэнтычнасці ў цяжкія часы.
Яго жыццё з’яўляецца сведчаннем рашучасці і самаахвярнасці польскіх інтэлектуалаў, якія, нягледзячы на выпрабаванні лёсу, не спынялі працы на карысць Айчыны.
