Pierwsze wzmianki o Grodnie sięgają 1128, gdzie w kronice ruskiej ,,Powieść minionych lat,, jest przedstawiane jako miejsce, którym władał książę Wsiewłod. Miasto, stanowiło kulturowe, handlowe i przemysłowe centrum Czarnej Rusi, leżące na ważnym szlaku handlowym biegnącym na Mazowsze. W XII wieku zostało opanowane przez Litwinów, natomiast w poł. XIII wieku przez księcia halicko-włodzimierskiego Daniela Romanowicza. W latach 1240–1280 rozgorzały walki o tereny, na których leżał gród, pomiędzy Litwinami i książętami ruskimi. W 1270 r. Grodno opanował litewski książę Trojden. Rządzili w nim też Erdzwiłł, Witenes, a także nietrwale Daniel Romanowicz i jego syn. W 1283 r. rozpoczęły się najazdy krzyżackie, które nękały Grodzieńszczyznę aż do bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku. W sierpniu 1358 roku w Grodnie zawarty został układ graniczny między litewskim księciem Kiejstutem i księciem mazowieckim Siemowitem III.
W 1376 r. Grodno weszło ponownie w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na mocy unii w Krewie zawartej 10 lat później wraz z Wielkim Księstwem Litewskim formalnie włączone do Królestwa Polskiego. W tym czasie istniał w Grodnie drewniany gród z kamiennym stołpem, który atakowany był kilkukrotnie w czasie wojny Witolda z Jagiełłą w 1382, 1389 i 1390 r. Grodno często padało ofiarą najazdów. Wyprawiali się tutaj Litwini, Tatarzy, a od XIII wieku również Krzyżacy. Ci ostatni atakowali miasto kilkanaście razy. Nie zawsze jednak odnosili sukcesy. Szczególnie dały się im we znaki rządy grodzieńskiego kasztelana Dawida Dowmontowicza. Nie dość, że skutecznie opierał się on ich zakusom, to jeszcze wiódł krwawe wyprawy w głąb zakonnego państwa. Przypuszcza się, że Krzyżacy mogli przyłożyć rękę do jego przedwczesnej śmierci. Krzyżacy pod dowództwem Konrada Wallenroda zdobyli Grodno w końcu w 1393 r. W tym samym roku Grodno zostało siedzibą księcia Witolda, na którego rozkaz w 1398 r. wybudowano murowany gotycki zamek. Dwa lata później Grodno otrzymało niepełne prawo magdeburskie, zostając jednym z głównych miast księstwa. W grudniu 1400 roku Polacy i Litwini negocjowali w Grodnie warunki unii wileńsko-radomskiej. Kolejny najazd Krzyżaków na Grodno nastąpił w 1401 roku z powodu poparcia przez Witolda antykrzyżackiego powstania na Żmudzi.
W 1413 miasto zostało włączone do województwa trockiego jako miasto powiatowe I Rzeczypospolitej. Kazimierz Jagiellończyk jako wielki książę litewski rozszerzył w 1444 prawa miejskie Grodna, nadając miastu herb w postaci jelenia św. Huberta z krzyżem pomiędzy rogami, który to herb w zmienionej znacznie wersji przez władze białoruskie przetrwał po dziś. W owym czasie radą miejską kierowało na zmianę dwóch burmistrzów: prawosławny i katolicki. Co podkreśla jego wielokulturowy charakter, gdzie współżyli obok siebie Polacy, Litwini, Białorusini, Rosjanie i Żydzi. Miasto uzyskało też prawo organizowania trzech tygodniowych jarmarków w dniach 3 maja, 13 lipca i 30 listopada. Zamek w Grodnie był świadkiem udzielenia przez Kazimierza Jagiellończyka zgody na przyjęcie korony polskiej od rycerstwa małopolskiego. Gdzie też zmarł w 1492. Na zamku mieszkał i zmarł w 1483 syn króla Kazimierza – św. Kazimierz.
Na rzecz tego miasta mocno zasłużył się także król Aleksander Jagiellończyk, który nakazał budowę pierwszego stałego mostu na rzece Niemen oraz ustanowił pierwsze fundacje klasztorne bernardynów i augustianów. W czasach zarządzania dobrami królewskimi przez królową Bonę Sforzę przeprowadzono wiele reform organizacji miasta oraz nadano nowe przywileje handlowe. Na Horodnicy powstała rezydencja królowej. Pomiar miasta z 1558 wykazał w mieście 35 ulice i place z 700 domami. Na mocy unii lubelskiej w 1569 Grodno znalazło się w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Było miastem królewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego, położonym w powiecie grodzieńskim w województwie trockim.
Panowanie króla Stefana Batorego było określane jako „złote lata” miasta. Jak podają źródła, Król lubił Grodno i mieszkał na zamku wiele lat. Przyjmował w mieście poselstwa, zwoływał w nim radę senatu, przedsięwziął starania by założyć w mieście kolegium jezuickie. Za jego panowania zamek ok. 1580 r. przebudowano w stylu renesansowym pod kierownictwem architekta Scoto z Parmy. Grodno stało się kwaterą główną króla w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1577–1582. Swój żywot zakończył na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586 roku, w czasie przygotowań się do kolejnej wojny z Moskwą, podczas których polował w Puszczy Molawickiej w Kundzinie, gdzie w nagłej chorobie został opatrzony ostatnimi sakramentami przed przewiezieniem do pobliskiego miasta nad Niemnem.
W 1602 w mieście rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru bernardynów, który w 1618 wyświęcił biskup Eustachy Wołłowicz. Klasztor w następnych wiekach był siedzibą sejmików powiatowych szlachty grodzieńskiej. W 1621 do miasta przybywają jezuici. W 1635 starosta upicki Eustachy Kurcz ufundował kościół franciszkanów. Około 1642 ukończono budować kościół i klasztor brygidek. Po unii brzeskiej w mieście założono też klasztory dominikanów i karmelitów. Rozwój miasta przerwała wojna polsko-rosyjska 1654–1667 podczas której w 1655 Grodno zajęły i zniszczyły wojska rosyjskie pod dowództwem Iwana Chowańskiego. Po zakończeniu działań wojennych w 1667 konsekrowano pierwszy niewielki kościół jezuitów, a rok później kościół św. Krzyża należący do karmelitów. Po zniszczeniach wojennych kanclerz wielki litewski Krzysztof Pac odbudował zamek na siedzibę Sejmu i Senatu, ponieważ Sejm w 1673 uchwalił, że co trzeci sejm walny Rzeczypospolitej od 1678 będzie odbywał się w Grodnie, poza sejmem: konwokacyjnym, elekcyjnym i koronacyjnym – były to tzw. sejmy grodzieńskie. Dzięki temu przywilejowi miasto tym samym zyskało nieoficjalnie status tzw. trzeciej stolicy Rzeczypospolitej. Spowodowało to powstanie w mieście i okolicach wielu pałaców i dworów szlacheckich. Powstały wtedy m.in. pałace Radziwiłłów, Sapiehów, Puchalskich, Ogińskich. W 1700 roku ukończono także budowę przy rynku kościoła Jezuitów, obecnej katedry.
W 1705 w mieście na Radzie grodzieńskiej spotkali się król August II Mocny i władca Rosji Piotr I Wielki. Rok później rozpoczęto w Grodnie bicie szóstaków z wizerunkiem króla Augusta II, mimo jego abdykacji. Podczas III wojny północnej, w 1708 Grodno zniszczyli Szwedzi pod dowództwem Karola XII i od tego momentu stary zamek już nie odzyskał świetności. Były to także czasy ogromnych rabunków i kontrybucji dokonanych przez wojska rosyjskie. Spokojniejsze czasy nastały po konfederacji tarnogrodzkiej w 1715 i „sejmie niemym” w 1717. W 1718 król August II Mocny do Grodna zwołał po przerwie sejm, który obradował w budynkach za Pałacem Sapiehów. Następne sejmy w Grodnie odbyły się w latach 1726, 1729, 1730. W 1736 ukończono budowę murowanego, trójnawowego kościoła karmelitów. W czasach panowania króla Augusta III Sasa, na obrady parlamentu zaczęto budować nowy pałac królewski (Dolny Zamek), jednak sejmy zwołano tylko w 1744 i 1752. W tym czasie w mieście działało 14 cechów rzemieślniczych.
Już w roku wyboru na tron króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, do miasta przeniesiono Trybunał Skarbowy. W 1753 miasto strawił pożar. W latach 1765–1780 nastał w mieście czas zwany „Holandią kwitnącą” za sprawą działań, które wdrożył podskarbi wielki litewski Antoni Tyzenhaus otwierając w mieście 18 manufaktur, fabryk i zakładów. Podskarbi wybudował też nowy pałac w dzielnicy Horodnica. W 1773 zamieniono kolegium jezuitów w szkołę wydziałową Komisji Edukacji Narodowej. W 1775 utworzona została Królewska Szkoła Lekarska, przy której w tym samym roku założono Królewski Ogród Botaniczny, pierwszy polski ogród botaniczny. W tym też czasie utworzono pierwszy w mieście teatr. W 1776 zaczęto wydawać „Gazetę Grodzieńską” i „Rocznik Gospodarski”. Rozwój miasta przerwało odebranie stanowiska Tyzenhausowi w 1780 i wielki pożar śródmieścia z ratuszem i farą w 1782 roku.
W roku 1784 roku po raz pierwszy odwiedził miasto z zespołem teatralnym Wojciech Bogusławski. W dniu 6 lipca 1792 miasto zajął Grodno Piotr Dołgoruki na czele wojsk rosyjskich. Rok później na Dolnym Zamku, w który wymierzyły działa wojska rosyjskie, odbył się niewspominany dobrze dla kraju sejm grodzieński, który zatwierdził II rozbiór Polski. Od maja 1794 urzędowała na zamku Grodzieńska Komisja Porządkowa, a później Centralna Deputacja Wielkiego Księstwa Litewskiego. 30 września 1794 do Grodna przybył Tadeusz Kościuszko na czele wojsk powstańczych, jednak po upadku insurekcji kościuszkowskiej miasto ponownie opanowali Rosjanie. W dniu 25 listopada 1795 na Zamku abdykował król Polski, który opuścił miasto w 1797. Pod koniec XVIII w. w Grodnie było 9 kościołów i klasztorów rzymskokatolickich i dwie cerkwie unickie z klasztorami bazylianów i bazylianek.
Grodno w 1801 stało się siedzibą nowej rosyjskiej guberni grodzieńskiej (wcześniej wchodziło w skład guberni słonimskiej i litewskiej). Od 2 czerwca do 8 grudnia 1812 miasto zostało na krótko zajęte przez francuskie i polskie wojska Hieronima Bonaparte. Kongres wiedeński wytyczył granice Polski ok. 3 km od miasta. Po powstaniu listopadowym w 1830 w mieście rozpoczęła się fala rusyfikacji, kasowano klasztory, zlikwidowano też w 1839 unię kościelną. Gubernatorem został Michał Murawiew zwany „Wieszatielem”.
Przez cały okres zaborów pozostawało ważnym ośrodkiem ruchu narodowowyzwoleńczego – mieszkańcy ziemi grodzieńskiej licznie uczestniczyli w powstaniu styczniowym. W tym czasie ruchem powstańczym w mieście kierował Celestyn Ciechanowski, Apollo Hofmeister i Stanisław Sylwestrowicz. Erazm Zabłocki (1831–1884) był w czasie powstania styczniowego naczelnikiem cywilnym do czerwca 1863 r., a następnie komisarzem woj. grodzieńskiego. Po upadku powstania, w zamku umieszczono więzienie dla schwytanych jego uczestników. Miasto w tym czasie liczyło około 20 tys. mieszkańców. Zaczęła się też kolejna fala rusyfikacji, m.in. wyburzano kościoły np. dominikanów, a gotycką farę przebudowano na cerkiew. W 1866 r. Rosjanie wydali zakaz mówienia po polsku w życiu publicznym, dlatego spotykano się potajemnie w domach mieszczańskich by organizować spotkania teatralne, muzyczne i literackie. Ogólny upadek miasta zahamowało w 1861 przeprowadzenie linii kolei Warszawsko-Petersburskiej. W 1870 poświęcono cerkiew św. Aleksandra Newskiego. W 1885 roku wiele zabytków zostało bezpowrotnie zniszczonych w wyniku pożaru. W latach 1894–1910 w mieście mieszkała Eliza Orzeszkowa, aktywnie powstrzymująca rusyfikację. W 1905 Rosjanie wybudowali cerkiew Opieki Matki Bożej. Dzięki inicjatywie mieszkańców w 1907 zainstalowano pierwsze telefony. W 1909 powstał most żelazny przez Niemen, a w 1912 miasto zelektryfikowano.
W okresie I wojny światowej miasto było okupowane przez Niemców, którzy wkroczyli do miasta 3 września 1915 roku, grabiąc przy okazji bibliotekę dominikańską. Pod koniec I wojny światowej niemieckie władze okupacyjne prowadziły w Grodnie politykę maksymalnego osłabiania wpływów polskich. Miasto zostało oddzielone od Królestwa Kongresowego pierścieniową linią demarkacyjną, która utrudniała kontakt miejscowych Polaków z władzami w Warszawie. Niemcy tolerowali w mieście tworzące się organizacje białoruskie i litewskie, jednocześnie zwalczając polskie. W związku z ofensywą wojsk bolszewickich od grudnia 1918 do wiosny 1919 roku do Grodna przeniosły się z Mińska instytucje Białoruskiej Republiki Ludowej, w czasie gdy próby tworzenia administracji polskiej były blokowane przez niemieckich okupantów.
15 kwietnia, a następnie 27 kwietnia 1919 r. w Grodnie pojawiły się pierwsze polskie oddziały. Miasto zostało opuszczone ostatecznie przez wojska niemieckie w dniu 29 kwietnia. 3 maja 1919 roku odbyła się w mieście defilada polskich i białoruskich oddziałów, do której przygrywała białoruska orkiestra wojskowa. 3 czerwca 1919 roku do Grodna przyjechał Marszałek Józef Piłsudski, który przyjął na zamku płk. Eugeniusza Hajdukiewicza, pełniącego tymczasowo obowiązki dowódcy 1 Białoruskiego pułku piechoty.
W 1920 r. Grodno dwukrotnie stało się areną działań zbrojnych jako ważny węzeł komunikacyjny na froncie polsko-bolszewickim. W dniach 18–23 lipca 1920 r. toczyły się w obronie Grodna walki oddziałów polskich dowodzonych przez gen. Stefana Mokrzeckiego i gen. Lucjana Żeligowskiego z nacierającym 3 Korpusem Kawalerii bolszewickiej, dowodzonym przez Gaja Chana i częścią 4 Armii bolszewickiej. Utrata miasta zagrażała trwałości polskiej obrony na Niemnie i odsłaniała bolszewikom najkrótszą drogę znad Niemna na Warszawę. 22 lipca na południe od Grodna oddziały polskie wyparły nieprzyjaciela z Korobczyc, Kamionki i Olszynki. Walki trwały ze zmiennym sukcesem. O ich rezultacie przesądził sukces 15 Armii bolszewickiej, która przełamała front polski nad Świsłoczą i ruszyła częścią sił na Indurę. Spowodowało to, że wojska polskie rozpoczęły odwrót nad Narew i Bug, jednak Bitwa o Grodno w lipcu 1920 r. na tydzień zatrzymała marsz 3 Korpusu Gaja na zachód. Okupacja bolszewicka miasta trwała 10 tygodni.
Po sukcesie Bitwy Warszawskiej rozpoczęto we wrześniu 1920 roku przygotowania do operacji zaczepnej nad Niemnem, w trakcie których zdobycie Grodna powierzono 2 Armii Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. Rydz-Śmigły wyznaczył do tego zadania 21 Dywizję Górską gen. Andrzeja Galicy i 22 Dywizję Ochotniczą płk. Adama Koca, wsparte grupą artylerii ciężkiej gen. Ledóchowskiego. Razem 11600 żołnierzy i 107 dział. Jednostki te 20 września uderzyły z lasów augustowskich na 5 i 6 Dywizję Strzelców, co zaskoczyło Rosjan, po zażartych walkach o miasto przede wszystkim w okolicy fortów, w nocy 25/26 września 22 Dywizja Ochotnicza wkroczyła do Grodna.
W 1921 na mocy Traktatu ryskiego, Grodno oficjalnie weszło w skład II Rzeczypospolitej. Administracyjna i gospodarcza rola miasta uległa wówczas degradacji na korzyść sąsiedniego Białegostoku (tam przeniesiono m.in. siedzibę województwa). W kwietniu 1923 roku ukończono odbudowę mostu kolejowego przez Niemen.
Przedwojenne Grodno było siedzibą władz powiatowych. Liczyło prawie 60 tysięcy mieszkańców, wśród których przeważali Polacy (60%) i Żydzi (37%), przy nieznacznym udziale procentowym Litwinów i Białorusinów (3%). Dochodziło do napięć na tle narodowościowym. W czerwcu 1935 roku podczas zabawy tanecznej doszło do zabójstwa marynarza, którego pogrzeb przerodził się w zamieszki antyżydowskie. Władze sanacyjne zakazały prasie pisania o zajściach, a gazety które złamały zakaz zostały skonfiskowane. W 1929 społeczność żydowska posiadała na terenie miasta trzy synagogi oraz szpital. Funkcjonował Związek Rzemieślników Żydów. W 1930 roku uruchomiono autobusową komunikację miejską.
W okresie międzywojennym powstały Kresowa Fabryka Rowerów i Motocykli „Niemen”, Zakłady Graficzne, Fabryka Wyrobów Introligatorskich, browary Margolisa, Słuckiego, Dojlidy. Zbudowano na Zaniemeniu nowy budynek dla Fabryki Tytoniu. Jako ważny ośrodek kultury polskiej na Kresach, Grodno szczyciło się szeregiem szkół i bibliotek. Miasto miało dwa stałe teatry oraz Muzeum Przyrodnicze i Muzeum Historyczne na zamku, które założył Józef Jodkowski. W mieście działało harcerstwo. Powstał także ogród zoologiczny. W latach 1922–1927 w Grodnie mieszkała i tworzyła Zofia Nałkowska. W 1929 odsłonięto pomnik Elizy Orzeszkowej, a w 1930 zbudowano nowy most przez Niemen. W 1938 zburzono cerkiew św. Aleksandra Newskiego.
20 września 1939 do Grodna wtargnęły kolumny czołgów Armii Czerwonej, próbując zdobyć miasto z marszu, rozpoczęła się obrona Grodna. Polscy żołnierze wspomagani przez cywilnych ochotników na których czele stał Stanisław Skarżyński, kawaler Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1921 r., osadnik wojskowy na Grodzieńszczyźnie, który zniszczył pierwszy czołg sowiecki w Grodnie, a po wkroczeniu wojsk radzieckich został rozstrzelany przez NKWD. W dniu 21 września 1939 r. rozpoczęło się wycofywanie oddziałów polskich broniących miasta. Po wkroczeniu Sowietów do Grodna rozpoczęło się likwidowanie osób, które brały udział w obronie miasta. Dokonywano rozstrzeliwań, głównie na tzw. Psiej, bądź Myśliwskiej Górce, gdzie między innymi zabito około 20 uczniów broniących Domu Strzelca. Koło Poniemunia rozstrzelano podchorążych, w sumie około 300 wojskowych i cywilnych obrońców Grodna tzw. orląt grodzieńskich. Od 22 września na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow Grodno pozostawało pod okupacją sowiecką, włączone do sowieckiej Białorusi jako siedziba rejonu w obwodzie białostockim.
Po ataku Niemiec hitlerowskich na ZSRR, funkcjonariusze NKWD zamordowali 22 czerwca 1941 roku w więzieniu w Grodnie kilkadziesiąt osób więzionych w karcerach. W wyniku niemieckiego bombardowania bardzo poważnie zostały zniszczone rejony miasta pomiędzy rynkiem i rzeką. Niemcy zajęli zrujnowane miasto wieczorem 23 czerwca dywizjami 8. Korpusu z 9. Armii. Do 1944 roku miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. Niemcy wymordowali Żydów, umieszczając ich wcześniej w dwóch gettach.
Na mocy postanowień konferencji jałtańskiej, władze sowieckie zobowiązały się do zwrotu Polsce terytoriów na zachód od linii Curzona. Linia w pobliżu Grodna przebiegała po rzece Niemen, pozostawiając po stronie polskiej lewobrzeżną część miasta. W rzeczywistości niestety jednak granicę na tym odcinku wytyczono średnio o 15–22 km na zachód od linii Curzona, w związku z czym całe Grodno znalazło się na terytorium Białoruskiej SRR. W lipcu 1944 roku mieszkańcy miasta utworzyli komitet, który kierował listy od mieszkańców do różnych instytucji polskich z prośbą o pozostawienie Grodna w składzie Polski. Apele jednak pozostały bezskuteczne. Miasto stało się w lipcu 1944 ponownie częścią ZSRR i pozostało nią aż do jego rozwiązania w 1991. W latach 1946-1950 obie części miasta połączone były mostem pontonowym, który zastąpił odbudowany w 1950 roku most drogowy. W 1961 władze komunistyczne kazały wysadzić najstarszy kościół miasta, tzw. Farę Witoldową. W latach 60. XX wieku zburzono też barokowy kościół i klasztor Bernardynek. W 1974 uruchomiono komunikację trolejbusową. Obecnie miasto znajduje się w składzie Republiki Białorusi.
W Grodnie działał pełnomocnik okręgowy dla terenu przedwojennego powiatu, który rejestrował kandydatów do wyjazdu – 98 985 osób do 15 września 1945, których wyjechało 23,3%. Na przełomie 1945/1946 rejestrację wznowiono, zarejestrowano 143 300 osób, z których wyjechało 20,4%. Polacy wyjechali m.in. do powiatu oleckiego na Mazurach.
Do dnia dzisiejszego w Grodno zamieszkuje dużo Polaków, ich liczba jest szacowana na około 25%. Po rozpadzie ZSRS Polacy z Białorusi utworzyli szereg organizacji i stowarzyszeń kulturalno-oświatowych w celu kultywowania swej tożsamości narodowej. Do 2005 r. (kiedy został zdelegalizowany przez władze) największą z nich był Związek Polaków na Białorusi z siedzibą w Grodnie, który liczył wtedy ok. 20-22 tys. członków. Po nieuznanym przez władze białoruskie wyborze na prezesa ZPB Andżeliki Borys w 2005 r., władze RB wyznaczyły nowy, posłuszny „zarząd” Związku Polaków na Białorusi (obecnie kierowany przez Aleksandra Songina), odbierając następnie strukturom dotychczasowego ZPB większość (15) ufundowanych przez Polskę tzw. Domów Polskich. Wobec działaczy uznających zarząd kierowany przez A. Borys zastosowano różne formy szykan i represji. Pomimo presji, Związek Polaków na Białorusi prowadzi nadal działalność statutową w sferze kultury i oświaty.
Grodno jest samym w sobie przykładem polskości na terenach dawnych Kresów Wschodnich, świadczy o tym nie tylko historia i zabytki kultury polskiej obecne w całym mieście, świadczą o tym Polacy po dziś dzień zamieszkujący to miasto. Opierali się oni rusyfikacji, sowietyzacji a w obecnych czasach przychodzi im opierać się szykanom i represjom ze strony reżimu Aleksandra Łukaszenki. Chociaż to miasto jest w granicach Republiki Białorusi i Polacy nie stanowią w nim większości, to jednak nadal tam są i trwają w polskości, co powinno być przykładem dla każdego Polaka, jak wielki jest w naszym narodzie siła wytrwałość.
Bibliografia
- Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 33.
- Michał Szuster, Siemowit III Starszy (mazowiecki) – POCZET.COM, www.poczet.com [dostęp 2021-11-25].
- Agata Lewandowski, Efekt Cudu nad Wisłą, Der „Wunder an der Weichsel” Effekt, Magazyn Polonia 2020 17/18, s. 35, https://magazyn-polonia.com/pl/biezacy-numer.
- Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 15.
- Национальный атлас Беларуси, Mińsk 2002, s. 266–267.
- Leonard Drożdżewicz, BATORY W KUNDZINIE, „Znad Wilii”, nr 3 (63) z 2015 r., s. 23-24., 2015.
- Wojciech Kalwat, Monety króla – elektora, s. 2.
- Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1981, s. 141.
- Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział I. Sytuacja ogólna na świecie, w Polsce i na Litwie w chwili odzyskiwania przez Polskę niepodległości. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919–9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 31–32.
- Szymon Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 65.
- Kresy, Nr. 14, 1923.
- Ronald Modras, Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach 1933–1939, Kraków: Homini, 2014, s. 309.
- Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 108.
- Instytut Pamięci Narodowej, Śledztwa zakończone wydaniem postanowienia o umorzeniu, Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2020-04-15] (pol.).
- Jan Szumski: I.I. Zachodnia Białoruś – krótkie wyjaśnienie obszaru zainteresowań i używanego pojęcia. W: Jan Szumski: Sowietyzacja Zachodniej Białorusi 1944–1953. Propaganda i edukacja w służbie ideologii. Wyd. 1. Kraków: Arcana, 2010, s. 21–28.
- https://bialystok.ipn.gov.pl/pl1/sledztwa/sledztwa/oddzialowa-komisja-w-bi/31516,Sledztwa-zakonczone-wydaniem-postanowienia-o-umorzeniu.html, [dostęp 2021-11-25].
- http://www.polacynawschodzie.pl/index.php?page=miejsca&id=172&lang=pl, [dostęp 2021-11-25].
- https://www.gov.pl/web/szwecja/przesladowanie-polakow-na-bialorusi, [dostęp 2021-11-25].
Łukasz Musiatowicz specjalnie dla wb24.org
