Wstęp
W Polsce istnieje dość długa tradycja badań polonijnych. Obejmują one praktycznie wszystkie kontynenty i ciągną się nieprzerwanie od momentu powstania pierwszych polskich diaspor. Jednakże Polacy żyjący na Bałkanach nie są zbyt częstym obiektem takich badań
Tutejsza Polonia znajduje się w cieniu polskich zbiorowości w sąsiednich państwach – Rumunii a zwłaszcza Ukrainy, co skutkuje niewielką liczbą publikacji poświęconych Polonii z tej części Europy.
Niniejszy artykuł powstał by przybliżyć każdemu chętnemu historię Polaków na Bałkanach oraz by przedstawić dzisiejszą sytuację, nie powstał do tej pory żaden artykuł przedstawiający to zagadnienie.
Bałkany były wielowiekową sceną walki o dominację w Europie Południowo-Wschodniej, mimo odległości od Polski wydarzenia z tego regionu Europy bardzo rzutowały na polską politykę, szczególnie w czasie Rzeczpospolitej Obojga Narodów i jej rywalizacji z Turcją.
Pierwszy rozdział ma za zadanie przedstawić bogatą polskie osadnictwo w Chorwacji od samego początku osadnictwa w XIX wieku do czasów dzisiejszych.
Drugi z rozdziałów opisuje blisko 200 lat historii polskiego osadnictwa w Bośni i Hercegowinie, w czasie tym dochodziło do ciągłych zmian polityczno-społecznych. Mimo to Polacy ciągle tam żyją i stanowią jedną z oficjalnie uznanych przez rząd Bośni i Hercegowiny mniejszości narodowych.
Ostatni z rozdziałów przedstawia najnowsze dzieje Polaków w Serbii. W tejże części pracy dokładnie opisano najważniejsze polskie organizacje działające w tym kraju, poruszono również historię polskiego osadnictwa oraz udział polskich żołnierzy w wojnie jugosłowiańskiej.
1.Polacy w Chorwacji
Pierwsi polscy osadnicy w Chorwacji pojawiali się na tych terenach już od średniowiecza, niestety nie zachowało się wiele informacji ani o ich ilości ani o tym w której części chorwackich ziem najchętniej się osiedlali. Osadnictwo nie miało zorganizowanego charakteru.
Udokumentowana polska migracja zaczyna się od czasu polskich powstań narodowych. Dubrowniku schronienie znalazła grupa powstańców barskich. Kilkadziesiąt lat później w tym chorwackim mieście osiadła niewielka część powstańców kościuszkowskich. Z tymże miastem wiązały się strategiczne plany gen. Jana Henryka Dąbrowskiego który to z tego nadadriatyckiego miasta chciał uczynić jedną z baz Legionów. Istnieje hipoteza iż, morze z Mazurka Dąbrowskiego, przez które mieli wracać polscy legioniści, to Adriatyk. Informacje o tym pojawiają się w pamiętnikach części polskich żołnierzy Dąbrowskiego.
Pierwszą większą falą Polaków, która przybyła na terytorium byłej Jugosławii, była fala chłopów z Galicji która to osiadła w Slawonii(wschodnia część Chorwacji) oraz sąsiedniej Bośni w końcu XIX wieku.
Jednakże nie tylko chłopi decydowali się na przybycie do Chorwacji, w podobnym okresie przybyli tu również osiedlać polscy lekarze i urzędnicy z zaboru austriackiego i rosyjskiego, znajdując w Chorwacji szansę na lepsze nowe życie oraz zdecydowanie wyższe zarobki niż chociażby w Galicji. Szczególnie często na ten ruch decydowali się polscy medycy. Nierzadko jedynym lekarzem w niewielkich chorwackich miastach był Polak. Do czasu I wojny światowej liczba Polaków w Chorwacji regularnie rosła.
Do czasu wybuchu I wojny światowej tereny Chorwacji i Bośni zamieszkiwało około 15 tys. Polaków i ludzi polskiego pochodzenia. Na podstawie polsko-jugosłowiańskiej o repatriacji większość z nich wróciła do Polski, w Jugosławii zostało niewielka część dawnej Polonii. Za porzucone w Chorwacji i Bośni gospodarstwa rolne otrzymali od państwo polskiego odpowiednie rekompensaty w okolicach Bolesławca na Dolnym Śląsku.
Warto wspomnieć o powstałym w latach dwudziestych XIX wieku Towarzystwie „Liga Przyjaźni Polsko-Jugosłowiańskiej”, skupiającym do 800 członków. Działalność towarzystwa miała wszechstronny charakter naukowy, kulturalny, handlowy, turystyczny, sportowy itp.
Członkowie Towarzystwa objeżdżąc tereny wybrzeża Chorwacji, wyrazili chęć kupna ziemii pod budowę hotelu dla wszystkich członków „Ligi Przyjaźni Polsko-Jugosłowiańskiej”. Po długim namyśle i oględzinach wybrzeża Polacy zdecydowali się kupić ziemie na małej wyspie Šolta, mającej 58,18 km kwadratowych powierzchni, 19 kilometrów długości, w najszerszym miejscu 5 km szerokości i mającej linię brzegową o długości 79,45 kilometra.
To nie był koniec dalszych zakupów członków Towarzystwa w 1927 roku sfinalizowali zakup ziemi w Nečujam i Rogaču. W Nečujam zakupili 5 hektarów ziemi, którą na cześć króla Bolesława Chrobrego nazywano Chrobrzyn. Ziemia została wykupiona wraz ze stojącym na niej zabytkowym średniowiecznym domem, w którym przebywał ojciec literatury chorwackiej Marko Marulić(lata życia 1450-1524). Nieruchomość ta z czasem zmieniła nazwę na „Polski Dom Letniskowy”.
Kolejny dom, który Polacy kupili w tym okresie, znajdował się w portowym mieście Rogač z czasem znany jako Polski Dom nad Adriatykiem.
W planach Towarzystwo było wybudowanie trzeciego Dom który to miał służyć jako hotel dla polskich turystów, z 300 miejscami noclegowymi. Mimo iż 14. czerwca 1928 roku nad brzegiem w Nečujam postawiono kamień węgielny, hotel z powodu braku funduszy materialnych i późniejszy wybuch II wojny światowej nigdy nie powstał. Kamień węgielny poświęcił miejscowy proboszcz ojciec Marin Bezić.
4 września 1929 roku na cześć króla Bolesława Chrobrego na ścianie Domu Letniskowego (Marulića) wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą królowi Bolesławowi Chrobremu, z tekstami w językach: polskim, chorwackim i serbskim.
8 września 1932 roku miała miejsce kolejna uroczystość. Spółdzielnia „Dom Polski nad Adriatykiem” pod przewodnictwem prof. Tadeusza Hilarowicza ufundowała tablicę pamiątkową, poświęconą marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu. Tablicę umieszczono na frontonie budynku (przeniesiono jej później do kościoła parafialneo św. Teresy w Rogaču).
W tym samym roku władze Wilna przekazały kaplicy polskiej w Nečujam w kopię obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Na obrazie przytwierdzono srebrną tabliczkę, która informuje iz obraz jest darem miasta Wilno. Z tej okazji zorganizowane wielkie uroczystości, o których szeroko informowały gazety polskie i jugosłowiańskie.
Kilka lat później od inauguracji działalności Domu Polskiego w Nečujam nieruchomość została przekształcona w dom kolonijny dla polskich dzieci. W domu tym, w roku 1937 i 1938 przebywał na kolonii letniej młody Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944) – przyszły poeta i powstaniec warszawski. Pobyt w Chorwacji sprawił że młody Kamil odkrył w sobie talent poetycki, uważa się że pierwsze wiersze napisał właśnie w czasie. Obecnie obie wspomniane nieruchomości, zwane Domem Polskim nad Adriatykiem, są własnością prywatnej osoby.
Ogromnym przełomem dla życia Polaków w Chorwacji był wybuch wojny II wojny światowej, dawniej coraz prężniej rozwijająca się chorwacka Polonia podupadła. Sytuacja zaczęła się poprawiać dopiero gdy rządy w Jugosławii objął Josip Broz Tito który to w ramach swej idei „zachowania równowagi” w wieloetnicznej Jugosławii nie stawiał przeszkód w działalności różnorakich mniejszości narodowych w poszczególnych republikach tworzących Jugosławię.
Jugosławia stałą się popularnym celem migracji dla Polaków już od lat 60 dwudziestego wieku. W wypadku Chorwacji na emigrację decydowały się głownie kobiety, które zamieszkały tam w wyniku małżeństw z obywatelami Jugosławii i do dziś te panie stanowią trzon chorwackiej Polonii.
Niewielka część dzisiejszej Polonii to osoby, które nie powróciły do kraju po II wojnie światowej. W ostatnich latach, szczególnie po przyjęciu w 2013 roku Chorwacji do Unii Europejskiej zamieszkała tam niewielka liczba polskich emerytów którzy wybrali ten region na spędzenie jesienie swej życia.
Według obecnych szacunków Polonia w Chorwacji liczy między 2000- 2500 osób. Polacy żyjący w Chorwacji zrzeszają się w stowarzyszeniach i klubach, a w Zagrzebiu i Splicie działają polskie szkoły. Bazując na spisie ludności przeprowadzonym w 2011 roku można stwierdzić najwięcej naszych rodaków mieszka w Zagrzebiu i okolicy, w Rijece, na półwyspie Istria oraz w Splicie i Osijeku.
Najważniejszą z organizacji polonijnych w Chorwacji jest Polskie Towarzystwo Kulturalne „Mikołaj Kopernik” z siedzibą w Zagrzebiu. Towarzystwo zostało zarejestrowane 16 lutego 1990 roku a więc na blisko półtora roku przed ogłoszeniem niepodległości przez Chorwatów. Działalność organizacji jest bardzo szeroka, skupia się przede wszystkim na propagowaniu polskiej kultury i obyczajów. Towarzystwo regularnie organizuje obchody polskich świąt narodowych, rocznic, różnorakie koncerty, wystawy czy też wycieczki. Polskie Towarzystwo Kulturalne „Mikołaj Kopernik” założyła sobotnią szkółkę języka polskiego, pomaga również Polakom w Chorwacji którzy żyją w ubóstwie. Członkowie Towarzystwa współpracuje z różnymi organizacjami polonijnymi szczególnie tymi działającymi w Bośni i Hercegowinie. Od 2001 roku Towarzystwo jest członkiem Europejskiej Unii Wspólnot Polonijnych. Dwa lata później członkom Towarzystwa udało się uzyskać od władz Zagrzebia siedzibę która została wyremontowana na koszt miasta. Jeszcze w tym samym roku w stolicy Chorwacji odbyło się Spotkanie Regionalne z prezesami innych organizacji polonijnych z 19 krajów. Studenci mogą liczyć na stypendia w ramach akcji „Semper Polonia”. W 2004 roku Towarzystwo założyło własną ludową grupę taneczno-wokalną „Wisła”, od tego roku regularnie występuje na corocznie organizowanym „Przeglądzie Folkloru mniejszości narodowych” w Zagrzebiu.
Dzięki tłumaczeniom realizowanym przez członków Towarzystwo ukazało się wiele książek w dwujęzycznej wersji, szczególnie chętnie tłumaczone są nowe książki z kręgu literatury chorwackiej.
Towarzystwo regularnie wydaje biuletyn „Kopernik” w którym poza informacjami o bieżącej działalności pojawiają się artykuły o różnorakiej tematach związanych głównie z polską kulturą.
29 kwietnia 2021 roku grupę tą spotkał wielki cios, w wieku 82 lat zmarła Walentyna Lončarić, jedna z założycielek Towarzystwa, długoletnia przewodnicząca i honorowa przewodnicząca PTK, a następnie przedstawicielka mniejszości polskiej przy władzach miasta Zagrzebia. Pani Walentyna była jedną z najbardziej zasłużonych działaczek polskiej mniejszości w Chorwacji. Dzięki jej staraniom powstałą polska szkoła w Zagrzebiu która 01.09.1993 r. rozpoczęła się pierwszy rok szkolny. Szkoła liczyła ok. 30 dzieci, które uczęszczały do klas łączonych: I-III, IV-VI i VII i VII. Nauczycielami w szkole byli nauczyciele różnych specjalizacji: polskiego, historii, geografii, rosyjskiego itp. Lekcje odbywały się w pomieszczeniach Česke Besede, następnie w pomieszczeniach Ambasady a później przez wiele kolejnych lat w wynajmowanych klasach w szkole podstawowej w Sigecie . Lekcje odbywały się co sobotę po 3 godziny lekcyjne.
W tej formie szkoła utrzymała się do roku 2005, kiedy to z dzięki inicjatywie p. Ewy Bem-Wiśniewskiej została przekształcona w Szkolny Punkt Konsultacyjny przy Ambasadzie RP w Zagrzebiu a tym samym włączona, jako jedna z ponad 50 na świecie, do Zespołu Szkół Obywateli Polskich Czasowo Przebywających za Granicą (obecnie Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą). Od 1.09.2005. r. szkoła zmieniła również swoja lokację i do chwili obecnej zajęcia odbywają się w Centrum Slava Raškaj na ul. Nazorovej 47 w Zagrzebiu.
Drugim z najważniejszych stowarzyszeń Polaków w Chorwacji jest Polskie Towarzystwo Kulturalne „Polonez” które to zostało zarejestrowane w dniu 26 listopada 2007 r. i zrzesza około 60 członów żyjących w Dalmacji Środkowej. Pierwszym prezesem stowarzyszenie była pani Halina Borowiecka – Dražin, obecnie prezesem jest pani Monika Waligórska.
Statutowymi celami działalności organizacji są:
• Pielęgnowanie polskich tradycji narodowych i kulturalnych
• Dbanie o znajomość języka polskiego poprzez organizowanie kursów językowych dla dzieci i młodzieży(od 2017 roku stowarzyszenie organizuje lekcje języka polskiego)
• Pomoc w organizacji wyjazdów wakacyjnych oraz wizyt młodzieży w Polsce.
• Obchodzenie polskich świąt, organizowanie spotkań, wykładów, przedstawień i wystaw.
• Prowadzenie biblioteki, promocja osiągnięć polskiej literatury.
• Opieka nad polskimi miejscami pamięci oraz grobami na terenie Chorwacji.
• Nawiązywanie kontaktów i współpraca z innymi Towarzystwami polonijnymi w Chorwacji i na świecie oraz instytucjami kulturalnymi i społecznymi.
Członkowie stowarzyszenia zbierają się w ostatni piątek każdego miesiąca o godzinie 18.00 w Kaštel Stari na Obali kneza Višeslava 4 (riva). Wiele imprez kulturalnych stowarzyszenia odbywa się w baszcie zabytkowego Pałacu Dioklecjana w Splicie.
Łukasz Janoszczyk specjalnie dla wb24.org
