Авіяцыя на “мяжы цывілізацый”
Як польскі, так і савецкі бакі надавалі сур’ёзную ўвагу ахове даваеннай мяжы ў Беларусі. У гэтай справе рашучую ролю адыгрывала ваенная авіяцыя.
“Чырвоныя зоркі” над Менскам
У ліпені 1932 года на аснове вопыту выкарыстання самалётаў ВПС у барацьбе супраць антысавецкіх партызан у Сярэдняй Азіі і Казахстане, а таксама з-за неабходнасці тэхнічнага ўзмацнення аховы дзяржаўнай мяжы на ўсёй тэрыторыі Савецкага Саюза было прынята рашэнне аб стварэнні шасці авіяцыйных атрадаў у складзе савецкай памежнай службы. У лістападзе таго ж года першы намеснік старшыні АДПУ М.П. Фрыноўскі зацвердзіў план разгортвання памежных авіяцыйных падраздзяленняў у 1932-1934 гадах, згодна з якім авіяцыйная інспекцыя дэпартамента ўзбраенняў пачала фарміраванне першых чатырох асобных авіяцыйных атрадаў, у тым ліку асобнага авіяцыйнага атрада ў Беларусі, месцам дыслакацыі якога стаў памежны Менск.
Затым, у адпаведнасці з загадам АДПУ з 3 сакавіка 1933 года за № 1069 1 авіяцыйная эскадрылля войскаў АДПУ была сфарміравана ў складзе трох авіяцыйных атрадаў. Аднак, ужо восенню 1935 года ў памежнай ахове НКУС СССР было 21 авіяцыйных атрадаў.
Менскі авіяцыйны атрад быў сфармаваны 14 чэрвеня 1933 года – з гэтага дня атрад пачаў выконваць задачы аховы беларускага ўчастка савецка-латвійскай і савецка-польскай мяжы. Звёны гэтага падраздзялення і асобныя самалёты, у залежнасці ад аператыўнай абстаноўкі, неслі службу на палях паблізу месцаў дыслакацыі упраўленняў памежных атрадаў, камендатур і застаў. Акрамя таго, атрад выконваў розныя задачы ў інтарэсах органаў АДПУ і ўнутранай аховы войскаў АДПУ.
У розныя гады на ўзбраенні падраздзялення знаходзіліся самалёты Р-1, Р-3, Р-5, У-2. Самалёт Р-5 быў адным з самых масавых самалётаў СССР: усяго іх было выраблена каля 7000, частка з якіх выкарыстоўвалася і ў памежнай авіяцыі.
Загадам Наркама ўнутраных спраў СССР ад 3 верасня 1935 года. “Аб выкананні палётаў у авіяцыйных падраздзяленнях ГУПВО НКУС СССР у верасні 1935 года, з мэтай праверкі вынікаў навучання і гатоўнасці паветраных адзінак для выканання баявых задач ва ўмовах, набліжаных да рэальнай сітуацыі, было загадана арганізаваць спецыяльныя рэйсы. Згодна з прыкладаемым планам, 6-ты авіяцыйны атрад павінен быў выканаць палёт без пасадкі па маршруце Менск-Полацк-Віцебск-Орша-Менск працягласцю 600 км. План быў паспяхова выкананы. Пазней аналагічныя палёты праводзіліся восенню 1936 года і восенню 1937 года.
Пілоты для памежных падраздзяленняў
Увосень 1938 года падпалкоўнік Ілля Міхайлавіч Чупраў (1907-2004) быў прызначаны начальнікам 6-га авіяцыйнага аддзялення са штабам у Менску. Да гэтага ён быў начальнікам 3-га авіяцыйнага атрада і за ўдзел у разгроме антысавецкіх партызан на мяжы з Кітаем быў узнагароджаны ордэнам Леніна.
Першапачаткова памежныя авіяцыйныя падраздзяленні былі папоўнены выпускнікамі школ ваенна-паветраных сіл Чырвонай Арміі, лётных клубаў “АСАВІЯХІМу”, спартыўных лётных школ таварыства “Дынама”. Але ўжо ў 1933 годзе, для пакрыцця якаснага і колькаснага дэфіцыту персаналу падраздзяленняў авіяцыйных памежнай аховы і войскаў АДПУ, загадам войскаў АДПУ з 8 жніўня 1933 года ў маскоўскай школе авіяцыі “Дынама” былі створаны спецыяльныя гадавыя курсы падрыхтоўкі пілотаў для падраздзяленняў авіяцыі памежнай аховы. Заняткі на курсах пачаліся ўжо 1 верасня 1933 г.
У лістападзе 1933 года загадам АДПУ была ўведзена ў дзеянне пастанова аб авіяцыйных і камандных курсах, у якой вызначаны спецыяльныя праграмы для падрыхтоўкі пераважна каманднага складу памежнай авіяцыі. Дзеля падвышэння аператыўнасць кіравання аддаленымі камендатурамі, пастамі і заставамі 17 чэрвеня 1936 г. ГУПВО НКУС СССР выдала пастанову № 476979 аб увядзенні ў штаты памежных падраздзяленняў самалётаў сувязі.
Ці адрозніваліся самалёты памежных войскаў ад тых, што служылі ў ваеннай авіяцыі? У 1930-я гг. апазнавальныя знакі савецкай памежнай авіяцыі істотна адрозніваліся ад апазнавальных знакаў ВПС РСЧА. На памежных самалётах чырвоныя зоркі маляваліся не на фюзеляжах, а на штурвалах напрамку. Іх упісвалі ў светла-зялёныя кругі таго ж колеру, што і колер савецкіх памежных фуражак. Каб зрабіць круг больш кантрасным, ён быў акружаны белай паласой.
У адпаведнасці з пастановай Палітбюро ЦК ВКП(б) аб авіяцыйных падраздзяленнях НКУС ад 29 ліпеня 1939 года былі сфармаваныя эскадрыллі з 12-ці самалётаў, аб’яднаныя ў эскадрыллю авіяцыйных войскаў НКУС. Колькасць авіяцыі памежнікаў у 1939 годзе была вызначана ў 115 самалётаў і 2800 чалавек асабовага складу.
Польскія “шахаўніцы” над бункерамі
У пачатку 1930-х гг. польскія ваенныя ўлады пачалі працц над стварэннем доўгатэрміновай лініі ўмацаванняў на межы з СССР. Тут галоўную ролю адыгрывалі ўмацаванні ў раёне Баранавічаў і на Палессе. Начальнікам Галоўнага штаба арміі Другой Рэчы Паспалітай тады стаў генерал дывізіі Тадэвуш Піскор, які стварыў некалькі фартыфікацыйных камісій. Акрамя таго, ён распрацаваў “План умацаваных пазіцый на Шчары”.
Перад пачаткам будаўніцтва ўмацаванняў былі праведзены падрабязныя аэрафотаздымкі мясцовасці. Для таго, каб савецкі бок не меў лішніх пытанняў, памежныя ўлады Польшчы паведамілі “суседзяў”, што, нібыта, па просьбе грамадзянскіх уладаў з мэтай правядзення меліярацыі польскія ваенныя самалёты ажыццяўляюць здымку памежнай мясцовасці і могуць лётаць паблізу дзяржаўнай мяжы. Падраздзяленні Корпуса аховы памежжа (далей КАП) павінны былі ў выпадку, калі савецкія памежнікі збілі польскі самалёт, прыйсці на дапамогу лётчыку.
Аднак Саветы хутка зразумелі, што пад Баранавічамі і на Палессі палякі будуюць лінію ўмацаванняў. Неўзабаве пасля гэтага ў небе Палесся сталі з’яўляцца савецкія самалёты-выведнікі. Для абароны ад пранікнення савецкіх самалётаў на тэрыторыю будаўніцтва памежных ўмацаванняў на ўчастку Пінск – Камянец-Падольскі (у гэтай паласе палякі планавалі пабудаваць каля 660 баявых хованак на ўчастках: Ганцавічы – 120 км – 175 умацаваных аб’ектаў; “Лунінец” – 140 км – 127 бункераў; “Сарны” – 170 км – 358 бункераў) камандзір 1-га авіяцыйнага палка сваім загадам № 257/36 ад 2 лістапада 1936 года адкамандзіраваў экіпаж паручніка-пілота Альфонса Новака з 12-й лінейнай эскадры і капрала-пілота Яна Палака з 113-й знішчальнай эскадрыллі на самалёце Potez XXV на пасадачную пляцоўку каля Сарн.
Эскадрылля КАП
Аднак выкананыя патрульныя палёты не хуткага адзіночнага самалёта не палохалі бальшавікоў. 17 жніўня 1936 года да мяжы з СССР вылецелі на чале з лейтэнантам Здзіславам Краснадэмбскім самалёты PZL P. 11. На самалёце з’явіліся літары “К.О.Р.”, а лётчыкі з гэтага моманту маглі лічыць сябе памежнікамі. Дыслакаваны ў Сарнах лётны персанал падлягаў ратацыйнай замене і звычайна раз у месяц замяняўся новымі пілотамі эскадрыллі. Брыгада знішчальнікаў III/l эскадрыллі дыслакавалася ў Сарнах да сярэдзіны лістапада 1936 года. За гэты час лётчыкі неаднаразова праганялі з польскай тэрыторыі савецкія выведвальныя самалёты (Р-5), але і самі не раз перасякалі мяжу Савецкага Саюза. 22 траўня 1937 года савецкі памежны патруль трапна абстраляў польскі знішчальнік PZL P. 7A. Яго пілотам быў капрал Мечыслаў Парафіньскі са 123-й знішчальнай эскадрыллі, 2-га авіяцыйнага палка. Гэты самалёт праляцеў над савецкай тэрыторыяй і быў абстраляны, пасля чаго прызямліўся каля населенага пункта Богушы.
У верасні паручнік-пілот Вітольд Урбановіч і паручнік-пілот Вінцэнт Наленч збілі савецкі біплан-выведнік. Урбановіч так успамінае гэты бой: “Мы патрулявалі пазначаны паветраны раён у раёне Сарн. У нас былі баявыя боепрыпасы. Мы атрымалі загад страляць выключна ў сваю абарону. І гэта адбылося. Падчас палёту з паручнікам Вінцэнтам Наленчам савецкі самалёт адкрыў па нас агонь. Зрабіўшы паварот, я зноў падаў яму знакі: пакачваючы крыламі самалёта і паказваючы яму рукой, каб ён паляцеў на ўсход. Савецкі лётчык, замест таго каб выканаць маю каманду, зноў абстраляў нас. Тады мы атакавалі расійскі самалёт. Я страляў у яго кароткімі чэргамі (гэта быў біплан). Расейскі самалёт пачаў дыміцца, зрабіў некалькі віткоў штопара і знік у аблоках. Праз некалькі дзён польская прэса паведаміла: “Расейскі самалёт па невядомых прычынах разбіўся на палескіх балотах”. Ніякай рэакцыі з расейскага боку не было. Гэта падзея захоўвалася ў таямніцы. Пасля прызямлення я сказаў механікам, што страляў у паветра, каб праверыць кулямёты”.
Увесну 1937 года ў Сарнах дзяжурылі сяржанты-пілоты Ян Колцонь і капрал-пілот Людвіг Лех з 111-й знішчальнай эскадрыллі. Патрулі ўжо маглі больш эфектыўна абараніць узведзеныя ўмацаванні ад выведкі з паветра. Спецыфіку службы эскадрыллі КАП так апісвае капрал-пілот Міхал Цвынар: “26 чэрвеня 1938 года сем самалётаў з поўным абслугоўваннем і персаналам былі адпраўленыя з IV/1-й Варшаўскай эскадрыллі на палявы аэрадром побач з мястэчкам Сарны, на абарону комплексу ўмацаванняў, якія ідуць ад Пінска на поўдзень да Камянца-Падольскага. Мы былі там да сярэдзіны снежня, пільнуючы мяжу. Мы таксама часта перасякалі іх мяжу”.
Што тычыцца памежных умацаванняў, то да сакавіка 1939 года ўдалося ўзвесці 207 баявых бункераў на ўчастках “Чудзель” і “Бярэзна”. На іншых участках працы пачаліся летам 1939 г. З 1939 года дзяжурства на аэрадроме Арлоўка блізу Сарн прыняў трэці знішчальны дывізіён 6-га авіяцыйнага палка з Львова. Раніцай 27 жніўня з аэрадрома Скнілаў вылецелі да Арлоўкі тры PZL P. 7а. Звяном камандаваў паручнік-пілот Роберт Янота з 161-й знішчальнай эскадрыллі. Гэтыя самалёты патрулявалі тэрыторыю ад Лунінца да Ракітна. Яны выляталі пару разоў у дзень на паветраную выведку. Аднак 10 верасня 1939 года самалёты KАП былі абстраляныя польскім гарнізонам Сарн. Два польскіх знішчальнікі былі пашкоджаныя. На трэцім лейтэнант Янота паляцеў у Львоў. Пасля 17 верасня пілоты KАП далучыліся да Самастойнай аператыўнай групы “Палессе” пад камандаваннем генерала Ф. Клеберга. Лейтэнант Малецкі знік на тэрыторыі СССР у 1940 ці 1941 годзе.
Ігар Мельнікаў
