Unia w Krewie 1385 roku, niepodważalnie, jest jednym z najważniejszych wydarzeń w białoruskiej historiografii. Nie uda się w ramach jednego artykułu opisać wszystkich kulturowych, politycznych, cywilizacyjnych oraz strategicznych konsekwencji tej umowy. Unia w Krewie jest punktem inicjujący stosunki polsko-białoruskie w historii obydwu państw. Na łamach podręczników do historii Białorusi opis tego układu zajmuje równoznaczne miejsce z zawarciem unii lubelskiej w 1569 roku. We wszystkich krajach szkolne książki do historii zawsze w większym lub w mniejszym stopniu są uzależnione od polityki pamięci państwa w danym okresie. Edukacja we współczesnym społeczeństwie jest jednym z najważniejszych czynników narodowej i kulturowej identyfikacji. Pod tym względem w żadnym kraju byłego bloku wschodniego historyczna narracja w podręcznikach nie była tak radykalnie i często zmieniana jak na Białorusi. Przykład białoruskiej historiografii na obszarze postsowieckim jest w swoim rodzaju unikatowy.
Materiałem niniejszej pracy są szkolne podręczniki z historii Białorusi, które były wydawane od 1993 do 2020 roku, w których była podana informacja o zawarciu unii w Krewie. Celem niniejszej pracy jest zbadanie różnic w stylu opisywania danego historycznego wydarzenia i czynników z nim związanych. W wyniku analizy materiału badawczego dla ułatwienia opisu głównego wydarzenia zostały wydzielone następujące czynniki: przynależność historyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego, przyczyny zawarcia układu między obydwoma państwami, następstwa i konsekwencje unii w Krewie oraz skutki chrystianizacji Litwy i „polonizacji” szlachty. Aby osiągnąć wspomniany cel pracy zostanie podjęta próba rozwiązania następujących kwestii: ukazania najważniejszych okresów w białoruskiej historiografii oraz ich związku z dzisiejszymi społeczno-politycznymi wydarzeniami oraz szczegółowego zbadania zmian historycznej narracji w białoruskich podręcznikach.
Na początku lat 90. XX wieku w białoruskiej historycznej nauce odbywały dość typowe dla tego obszaru procesy: intensywna nacjonalizacja historycznej edukacji oraz powstawanie mitu państwotwórczego na podstawie tzw. „długiej genealogii”. Jednak w wyniku zwycięstwa pierwszych wyborów prezydenckich na Białorusi w 1994 roku przez Aleksandra Łukaszenkę, historyczna koncepcja podręczników uległa gwałtownym zmianom. Odbył się zwrot ku niektórym sowieckim koncepcjom, np. tej o historycznej jedności wschodnich Słowian. Następny okres, w którym możemy wyodrębnić kolejne zmiany w białoruskiej historiografii, odbył się w latach 2001-2011. Punktem wyjścia dla tych zmian było kilka wewnętrznych czynników: niepowodzenie białorusko-rosyjskiej integracji oraz początek lokalizacji reżimu po wyborach prezydenckich w 2001 roku. Za jeden ze skutków tych wydarzeń można liczyć początek białoruskiej ideologii państwowej, której potrzeba tworzenia na poziomie oficjalnym została ogłoszona na konferencji prasowej 17 września 2002 roku przez Aleksandra Łukaszenkę. Za charakterystyczne cechy historiografii tego okresu można uznać prawie całkowite odejście od jedności politycznej i kulturowej wschodnich Słowian oraz próbę zatwierdzenia starożytności białoruskiej państwowości w autonomii Księstwa Połockiego w składzie Rusi Kijowskiej oraz historii Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym okresie warto jeszcze zauważyć ciekawy powrót do sowieckiej historiograficznej koncepcji „zmodyfikowanej” ideą konsolidacji Wschodnich Słowian przez prawosławną religię oraz potępienie wszelkich przejawów białoruskiego nacjonalizmu, który trafnie został określony przez białoruskiego historyka Aleksandra Smalanczuka jako „fenomen Treszczenka”. Jakub Treszczenok był wykładowcą Aleksandra Łukaszenki w czasie jego studiów na Wydziale Historii. Wtedy przez tego docenta oraz innych historyków, popierających podobne idee, zostało wydane kilka książek o historii Białorusi dla szkół średnich oraz uniwersytetów. Te podręczniki są dość nietypowe dla tego okresu, co może służyć potwierdzeniu tezy o niekompletności i braku spójności w państwowym ideologicznym budowaniu. Analizując tę sytuację na przestrzeni lat, można wysunąć tezę, że w tym okresie odbywała się rywalizacja pomiędzy dwoma historycznymi koncepcjami, w której ostatecznie wygrała grupa historyków o bardziej „nacjonalistycznych” poglądach. Ostatnim okresem, który możemy wyodrębnić w państwowej historiografii jest tzw. „era Marzaluka”. Profesor Igor Marzaluk ukończył studia w 1992 roku na Wydziale Historii na Mohylewskim Państwowym Uniwersytecie Pedagogicznym (na tym samym kierunku co Aleksandr Łukaszenka), a od 2012 roku jest deputowanym w, kolejno, wyższej i niższej izbie białoruskiego parlamentu, od 2016 roku jest członkiem stałej komisji ds. edukacji, kultury i nauki w Izbie Reprezentantów. Obecnie Igor Marzaluk dzięki swojej aktywności na zajmowanym stanowisku ma największą możliwość lobbingu własnych idei w białoruskiej polityce historycznej. Zewnętrznym czynnikiem, który wpłynął na kolejne zmiany w białoruskiej państwowej polityce historycznej jest aneksja Krymu w 2014 roku. W tym okresie można całkowicie odrzucić model podziału państwowej historycznej narracji na postsowiecki/nacjonalistyczny na rzecz stworzenia „kompromisowego” modelu narracji, gdzie odrzucane są „ekstremalne” ukazywania historycznych wydarzeń, różne etapy historyczne zjednoczone zostały pod auspicjami białoruskiej państwowości oraz usuwane są konfliktowe wydarzenia bądź są opisywane maksymalnie poważnie.
Warto zwrócić uwagę, że nie zawsze rok wydania podręcznika będzie odpowiadał okresom, które zostały wyznaczone w białoruskiej historiografii w akapicie powyżej. Czasami literatura przedmiotu jest wydawana później, jednak konceptualnie odnosi się jeszcze do poprzedniego okresu. Oprócz tego, podręczniki są dość specyficznym materiałem badawczym. Z powodu konserwatywności szkolnej historiografii, zmiany, które już zostały wprowadzone w akademickich podręcznikach bądź w państwowej historycznej narracji, czasami nie są odzwierciedlone w szkolnych podręcznikach. Chciałbym zaakcentować, że szkolne materiały nie mogą niezwłocznie reagować na społeczno-polityczne zmiany w państwie. Na przykład podręczniki, które zostały wydane w 1993 roku, były w użytku i po wybraniu na prezydenta Republiki Białorusi Aleksandra Łukaszenki, a „odnowioną” historyczną koncepcję zaczęto wykładać w szkołach dopiero w 1998 roku. Jednak w XXI wieku już nie ma tak długiej zwłoki, dlatego że system edukacji został ogłoszony jednym z najważniejszych czynników polityki państwowej oraz fundamentem dla budowania białoruskiej ideologii. Zdaniem autora tej pracy unia w Krewie, będąc jednym z najważniejszych wydarzeń w białoruskiej historiografii, nie jest najbardziej zideologizowaną rzeczą w szkolnych podręcznikach. Bardziej niepokojącymi pod tym względem wydarzeniami historycznymi dla władz państwowych są: proces tworzenia białoruskiej państwowości w XX wieku, opis Wielkiej Wojny Ojczyźnianej w kontekście II wojny światowej, represje w Związku Sowieckim oraz biogramy osób wokół których zostały utworzone mity państwowe, jak na przykład wokół postaci Konstantego Kalinowskiego. Watro jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że w ciągu ostatnich 30 lat dwa schematy wykładania przedmiotu „historia Białorusi” kilkakrotnie zmieniały się między sobą. Pierwszy schemat polega na tym, że od VI do IX klasy jest wykładana cała historia Białorusi na poziomie podstawowym, zaś w X i XI klasie powtarza się jeszcze raz cały materiał na poziomie zaawansowanym. Według drugiego schematu od VI do IX klasy jest wykładana historia Białorusi do XIX wieku, a w X i XI klasie opowiada się o historii kraju w XX wieku. Autor pracy nie może się nie zgodzić z trafną opinią białoruskiego historyka Aleksieja Łastowskiego, że trudno znaleźć jakikolwiek sens w tych zmianach, oprócz konieczności przeprowadzenia kolejnych reform ministerstwa edukacji.
Andrzej Gajduk specjalnie dla wb24.org
