W podręczniku do historii Białorusi dla V-VI klas z pierwszego okresu, który został wydany w 1993 roku, jest widoczna próba utworzenia białoruskiego mitu państwotwórczego. Podczas czytania tego materiału można odnieść wrażenie, że głównym celem tego wydania jest zbudowanie prostego i wyjątkowego obrazu białoruskiej historii, lektura której nie będzie łatwa dla uczniów. Także koncepcja nacji i państwa narodowego jest przenoszona do tworów państwowych ze średniowiecza. Docent Wiktor Belozorowicz w pracy poświęconej białoruskiej historiografii historii dedykowanej dla studentów odpowiedniego kierunku studiów zaznacza, że cechą charakterystyczną podręczników tego okresu jest niedostatecznie rozwinięty aparat metodologiczny. Warto zwrócić uwagę, że przy opisie postaci historycznych, związanych z badanym okresem historycznym, nie są podejmowane próby określenia ich charakteru bądź pozytywnych i negatywnych skutków ich działań. Dzięki temu w tym podręczniku jest możliwy pluralizm traktowań, co można uznać za jeden z głównych atutów tego podręcznika.
Drugi okres, który został wyznaczony na lata 1994-2000, jest reprezentowany przez podręcznik autorstwa Eduarda Zagorulskiego dla VI klasy. Z pozytywnych zmian w kolejnej szkolnej książce można wyróżnić pojawienie się materiału ilustracyjnego oraz łatwiejsze podanie materiału dla uczniów w porównaniu z poprzednią edycją. Jest widoczna stała tendencja do tworzenia nowej historycznej narracji, która odrzuca białoruskie nacjonalistyczne podejście, jednak nie może jeszcze stworzyć czegoś zupełnie nowego. Powstają pewne problemy z kulturową oraz historyczną identyfikacją Białorusinów. Najpierw oni są definiowani jako Słowianie, potem jako „zachodnie-russkije”, a na końcu można spotkać po prostu określenie „russkije”. W podręczniku już są podawane oceny postaci historycznych z tej epoki, jednak retoryki wyłącznie negatywnej bądź pozytywnej nie ma. W materiale edukacyjnym nie jest podawany prosty związek historycznej spuścizny Białorusi do Wielkiego Księstwa Litewskiego, lecz do wschodniosłowiańskiej jedności. Autor na łamach podręcznika wyraża żal, że zawarcie unii w Krewie utrudniła zjednoczenie wszystkich wschodnich Słowian w jedno państwo.
Trzeci okres, który jest związany z budowaniem ideologii państwowej charakteryzuje się kilkoma innowacjami. Na ten okres przypada reforma systemu białoruskiej edukacji, która była przeprowadzana od 1998 do 2009 rok (przejście z jedenastoletniej edukacji do dwunastoletniej i na odwrót). Także stopniowo podręczniki do historii Białorusi zaczęto wydawać w języku rosyjskim dla rosyjskojęzycznych szkół, w których liczba uczniów jest z roku na rok coraz większa niż w białoruskojęzycznych, wcześniej ten przedmiot, tak jak białoruski język i literatura, był wykładany wyłącznie po białorusku. Zdaniem autora pracy taka zmiana została podjęta w związku z ostateczną decyzją władz państwowych o budowaniu białoruskiej ideologii bardziej w języku rosyjskim niż po białorusku. Warto zwrócić uwagę, że główny autor podręcznika, kiedy system edukacji średniej przechodził na dwunastoletni, a potem wrócił do jedenastoletniego, napisał książkę szkolną także dla pierwszego okresu. Materiał podręczników, które były wydawane w 2001 i 2002 latach dla uczniów V i VI klasy jest prawie identyczny z powodu przeprowadzenia reformy, o której była mowa wyżej. Materiał edukacyjny jest prezentowany w bardzo dostępnym dla uczniów języku, są podawane ciekawostki historyczne i cytaty ze źródeł średniowiecznych oraz jest przedstawiona również wielka ilość ilustracji i map. Oprócz tego chciałbym zwrócić uwagę na to, że liczba stron w porównaniu z podręcznikami z pierwszego okresu zmniejszyła się z ok. 300 do ok. 170, co jest czynnikiem pozytywnym dla przyswajania informacji.
W książce szkolnej autorstwa Jakowa Treszczenka są odrzucane wszystkie historyczne koncepcje, które zostały wprowadzone w trzecim okresie. W podręczniku dedykowanym X klasie materiał jest wykładany w zbyt dużej ilości i tendencyjnie. Można odnieść wrażenie, że głównym celem tej książki jest odrzucenie prawie wszystkiego z historii, wokół czego można zbudować białoruską historyczną narrację oraz uznanie tych czynników za historyczny mit. Warto zwrócić uwagę, że ten podręcznik został napisany najpierw w języku rosyjskim, a dopiero potem przetłumaczony na język białoruski. W książce prezentowany jest pewny socjologiczny obraz Białorusinów. Białorusin to przedstawiciel chłopstwa, który po unii w Krewie jest gnębiony przez katolicką szlachtę lub prawosławny szlachcic, którego przywileje są ograniczone w porównaniu z katolikami. Zamiast białoruskiej idei narodowej na łamach książki są przedstawione idei jedności trzech ruskich narodów oraz tylko jednej właściwej dla Wschodnich Słowian wiary prawosławnej. Przy opisie wydarzeń związanych z historią Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz z zawarciem unii w Krewie przez autorów podręcznika są często cytowani sowieccy historycy: Władimir Paszuto oraz Lew Czerepenin. Zdaniem autora tej pracy, pośród wszystkich analizowanych białoruskich podręczników, opisujących dany okres, ta praca jest najbardziej upolityczniona. Jeden z przejawów tego chciałbym przytoczyć w tym artykule. W książce jest podany urywek pracy polskiego historyka Andrzeja Wasilewskiego (w wersji polskiej książka została wydana w 1985, tłumaczenie na rosyjski powstało w 1989 roku) Wschód, Zachód i Polska, gdzie jako główną przyczynę rozbiorów Rzeczpospolitej jest podana sprzedajność polskiej szlachty na rzecz obcych państw. Potem cytując urywek polskiego historyka: „ta lekkość, z którą dzisiejsi opozycjoniści (tu idzie mowa o przedstawicielach antykomunistycznej opozycji w PRL) z obywateli skręcają się w szukających protekcji klientów, też wyjaśnia się tej złej dziedzicznością (mając na myśli dziedziczność z szlachtą z Rzeczpospolitej Obojgu Narodów)”. Po tym cytowanym fragmencie autorzy pracy zadają pytanie uczniom: „Czy aktualne są takie problemy w życiu współczesnego białoruskiego społeczeństwa?”. Ten podręcznik był wykorzystywany w białoruskim systemie edukacji średniej między 2008 a 2012 i, warto na to zwrócić uwagę, w tym samym czasie co podręcznik autorstwa Gieorgija Szytowa, który został dopasowany do trzeciego okresu w białoruskiej państwowej historiografii. I tu powstaje bardzo ciekawy casus; nauczyciele w tym samym czasie i o tych samych historycznych wydarzeniach uczyli szóstoklasistów zgodnie z bardziej nacjonalistyczną historyczną narracją, a dziesięcioklasistów zgodnie najbardziej prorosyjską i antynacjonalistyczną koncepcją.
Czwarty okres jest reprezentowany przez dwa podręczniki dla VI i X klas odpowiednio. Te szkolne książki charakteryzują się całkowitym przejściem w budowaniu białoruskiej historycznej tożsamości narodowej na swoich łamach do pierwszych państwowych utworów na terenie dzisiejszej Białorusi: księstwa Połockiego i Turowskiego oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Średniowieczna historia regionu jest rozpatrywana bardziej z białoruskocentrycznych pozycji, która jest bardziej bezkonfliktowa i akceptowalna dla społeczeństwa niż sowiecka interpretacja. Oprócz tego akcenty, opisujące historyczne wydarzenia i postaci ważne w budowaniu „długiej genealogii”, już są wyrażane bardziej patriotycznie w porównaniu z podręcznikami z trzeciego okresu. Bezwzględne atuty, które już zostały przez nas wyznaczone w podręcznikach z trzeciego okresu, zostały udoskonalone w podręcznikach z czwartego okresu: dostępność materiału edukacyjnego dla uczniów, ogromna ilość obrazów, map i różnego rodzaju tablic, przytaczanie cytatów ze źródeł oraz ciekawostki historyczne. Została podjęta pierwsza próba wprowadzenia elementu cyfryzacji procesu edukacyjnego, który jednak będzie potrzebował jeszcze wiele poprawek w przyszłości.
Andrzej Gajduk specjalnie dla Wb24.org
Fot. wikipedia.org
