Паміж Германіяй і Расіяй: Усходняя палітыка паводле Адольфа Бахэньскага
Як пісаў выдатны польскі журналіст і пісьменнік Станіслаў Цат-Мацкевіч: “Адольф Бахэньскі быў чалавекам, несумненна, геніяльным”. Амаль усе класікі польскай геапалітычнай думкі выказваліся ў тоне Бахэньскага – Уладзіслаў Студніцкі, Ежы Гедройц, Юліюш Мерашэўскі. Яго дасягненні па-ранейшаму моцна ўплываюць на ўсходнюю палітыку Польшчы.
Варта адзначыць, што сучасная ўсходняя палітыка Польшчы ў значнай ступені спасылаецца на геапалітычныя традыцыі, якія існавалі на пачатку ХХ стагоддзя. У той час мы можам казаць пра дзве дамінуючыя канцэпцыі: рэалістычную і федэратыўную, вядомую таксама як праметэйскую. Першая з гэтых традыцыйных польскіх геапалітычных канцэпцый ХХ стагоддзя – рэалістычная і інкарпарацыйная канцэпцыя, звязаная з асобай Рамана Дмоўскага. Яна прадугледжвала рэканструкцыю Польскай Рэспублікі, якая ахоплівала пераважна этнічна польскую тэрыторыю (населеную этнічнымі палякамі) і землі, дзе палякі складалі меншасць, але дамінавалі ў культурным плане. На думку Дмоўскага, бяспека Польшчы на Усходзе павінна была грунтавацца перш за ўсё на цесных сувязях з Расіяй, таксама за кошт імкненняў да незалежнасці беларусаў і ўкраінцаў. Ён бачыў галоўную пагрозу для Польшчы з боку Германіі (спрадвечны германа-славянскі канфлікт).
З іншага боку, федэратыўная або праметэйская канцэпцыя, якая была звязана з асобай Юзэфа Пілсудскага. У гэтай канцэпцыі галоўная пагроза экзістэнцыяльным інтарэсам Польшчы зыходзіла з Расіі. Федэратыўная канцэпцыя прадугледжвала падтрымку стварэння незалежных нацыянальных дзяржаў на тэрыторыі Расійскай імперыі, у першую чаргу Літоўскай, Украінскай і, у меншай ступені, Беларускай. (1)
Так, Адольф Бахэньскі, чые працы высока цэняцца многімі сучаснымі польскімі спецыялістамі і даследчыкамі, выступаў за радыкальны перагляд межаў у рэгіёне Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Кансалідацыя суседнiх краін у магутныя імперыі і саюзы (Нямецкая і Аўстра-Венгерская, Расійская / СССР) не дазволіла Польшчы стаць цалкам суверэннай, уплывовай дзяржавай і пашырыцца на захад і ўсход. У той жа час Бахэньскі пастуляваў, што пытанне “аховы межаў Польшчы” трэба актыўна разумець як стратэгію нападу, а не пасіўную абарону.
Бахэньскі належыць да пакалення рэдактараў двух найбольш уплывовых кансерватыўных часопісаў “Bunt Młodych” і “Polityka”. Дасягненні кансерватараў за кароткі перыяд існавання незалежнай Польскай дзяржавы (1918-1939) былі значнымі. Эфект дзейнасці даваенных кансерватараў заключаўся ў правядзенні паглыбленага аналізу тэзісаў, якiя былi сфармуляваныя ў XIX стагоддзі, а дакладней-заклік прымiрыць свабоду і парадак, прымірыць тое, што належыць асобнаму чалавеку, не на падставе сваіх абсалютных правоў, але дзякуючы сваёй прыналежнасці да дзяржавы, з тым, што павінны рабіць палітычныя структуры, што дазваляе развівацца асобам, сацыяльным групам (у тым ліку нацыянальным і рэлігійным меншасцям). Таму, крытыкуючы абстрактныя канцэпцыі лібералаў і леварадыкалаў, сялянскага руху і нацыянал-дэмакратаў, кансерватары стварылі імідж Польшчы, якая складаецца з грамадзян і груп, якія рэалізуюць правы і свабоды, якія паслужылі б развіццю і ўмацаванню грамадства. Польская дзяржава аб’ядноўвала асобныя часткі грамадства, нягледзячы на іх нацыянальную, прафесійную, культурную і тэрытарыяльную разнастайнасць.
Як падкрэслівае Казімір Міхал Уяздоўскі ў сваёй працы “Жывучасць кансерватызму”, што ён быў пісьменнікам, “які недаацаніў сілу цывілізацыі і эканамічныя фактары ў суперніцтве паміж сучаснымі дзяржавамі і не ўспрыняў” надзвычайнай прыроды таталітарызмаў ХХ стагоддзя”. Далей Уяздоўскі піша: “З іншага боку, пэўны анахранізм” яго мыслення, вернасць фундаментальным каштоўнасцям польскага кансерватызму і абсалютная прыхільнасць да каштоўнасцей заходняй цывілізацыі сталі прычынамі адмовы ад таталітарных і аўтарытарных тэндэнцый, рашуча абараняючы каталіцызм і правы Касцёла, ён крытыкаваў інтэгральны нацыяналізм, які ставiў інтарэс нацыі над этычнымі прынцыпамі хрысціянства “. (2)
Амаль усе класікі міжваеннай польскай геапалітычнай думкі – ад Уладзіслава Студніцкага да Ежы Гедройца – выказаліся ў тоне Бахэньскага. Але толькі Уладзіслаў Студніцкі адрозніваўся тым, што заставаўся прыхільнікам цеснага саюза з Германіяй нават падчас Другой сусветнай вайны. Аднак тое, што аб’яднала ўсіх вядучых геапалітыкаў у міжваенны перыяд, было менавіта жаданне стварыць геапалітычную прастору на Усходзе, якая, у прынцыпе, павiнна была б складацца з суверэнных нацыянальных дзяржаў. Многія польскія геапалітыкі, палітычныя журналісты і гісторыкі дэбатуюць сёння у такім жа духу.
Цікавай думкай на гэты конт дзелiцца журналіст Эміль Шэршэнь, які піша, што варта сёння, перш за ўсё, абапірацца на яго думкі, якімі ён дзяліўся пры жыцці. Ён звярнуў асаблівую ўвагу на пытанні, звязаныя з знешняй палітыкай Польшчы, у прыватнасці ўсходняй. Менавіта там ён убачыў адзіны шлях, які дазволіў бы Рэспубліцы Польшча дасягнуць пазіцыі звышдзяржавы. Толькі, здавалася б, такое паняцце можна звязаць з часта крытыкаваным самім аўтарам “Паміж Германіяй і Расіяй”, зманлівым ідэалізмам і рамантычным бачаннем. Але насамрэч свае разлікі ён грунтаваў на многіх умовах, выкананне якіх залежала ад дасягнення канчатковага выніку. (3)
Адольф Бахэньскі ў сваёй тэорыі ў значнай ступені грунтаваўся на разважаннях Рамана Дмоўскага, паводле якога становішча Польшчы з’яўляецца прадуктам нямецка-расійскіх адносін. Абедзве гэтыя сілы вымушаныя або зблiжацца, або падаляцца – іншымі словамі: супрацоўнічаць адзін з адным або заставацца ў канфлікце. Такім чынам, сітуацыя супрацоўніцтва паміж Германіяй і Расіяй была б вельмі небяспечнай для рэалізацыі інтарэсаў Польскай Рэспублікі. Таму польская палітыка павінна праводзіцца такім чынам, каб падтрымліваць антаганізмы паміж дзвюма краінамі.
Вось што ён піша пра гэта ў сваёй працы “Паміж Германіяй і Расіяй”: “Калі мы паспрабуем стварыць пэўную тэарэтычную схему палітыкі Польскай Рэспублікі ва ўмовах неабходнасці захавання нямецка-расійскага антаганізму, мы перш за ўсё мусiм падкрэсліць, што ў гэтым антаганізме амаль заўсёды ёсць адзін бок, які імкнецца да згоды, а другі даволі няўступлiвы ў адносінах да суперніка». І далей піша: «Нягледзячы на неабходнасць намаганняў Рэспублікі Польшча па захаванні гэтага антаганізму, наша грамадская думка не можа ўводзіць сябе ў зман, што гэта будзе доўжыцца вечна. У гэтым плане асабліва шкодныя ілюзіі, што ідэалагічныя адрозненні паміж нацызмам і камунізмам не дазволяць дзвюм дзяржавам дасягнуць пагадненне. Стары знаўца гісторыі замежнай палітыкі – вялікі Альберт Сорэль – упаў бы ў магілу, слухаючы гэтыя аргументы. У рэшце рэшт, ён прысвяцiў поўныя 35 гадоў свайго жыцця на выданне васьмі тамоў сваёй Еўропы і Французскай рэвалюцыі, у якіх несумненна даказаў, як слабую ролю мелi ідэалагічныя справы ў той перыяд і наколькі пераважаў нацыянальны iнтарэс дзяржавы”. (4)
Яшчэ адно цікавае пытанне, якому Бахэньскі прысвяціў вялікую ўвагу, – Украiна. Месца яго нараджэння, безумоўна, будзе мець вялікае значэнне для фарміравання яго поглядаў. Бахэньскі нарадзіўся на Галiчыне у вёсцы Поніква, што пад Львовам. Як пiша Казімір Міхал Уяздоўскі ў сваім артыкуле пад загалоўкам Папярэднік парыжскай “Культуры”. Украінская думка Адольфа Бахэньскага, яго крэсовае паходжанне, «несумненна, паўплывала на фарміраванне ліберальных палітычных поглядаў на нацыянальныя меншасці. Аднак мы зрабілі б памылку, прысвоіўшы ключавую ролю праўкраінскім сімпатыям Адольфа Бахэньскага. Праўда, ён вельмі любіў украінцаў і ўкраінскую культуру. Ён размаўляў і чытаў па-ўкраінску. […]
Аднак погляд Адольфа Бахэньскага адносна шырокай украінскай меншасці – польскай усходняй палітыкі – у невялікай ступені залежыў ад сентыментальных фактараў; яго мэтай было пераканаць грамадскую думку Польшчы ў мэтанакіраванасці пабудовы карэктных адносін з украінскай меншасцю і ў карысцях стварэння незалежнай Украіны. Аднак кожны, хто зноў бы раскрытыкаваў дагматычны падыход Бахэньскага да вышэйзгаданых пытанняў, памыляўся б. (3)
У сваёй працы “Паміж Германіяй і Расіяй” Бахэньскі сцвярджаў, што Польшчы патрэбна дадатковая зброя ў выглядзе маральнай ідэі міжнароднага значэння, якой павінна была быць дактрына неафедэралізму ў спалучэнні з вышэйзгаданым лібералізмам у адносінах да нацыянальных меншасцей. Як піша Эміль Шэршэнь, неафедэрацыйная дактрына Бахэньскага заключалася ў стварэнні платформы, на якой дзяржавы – або нацыі з дзяржаўнымі памкненнямі – з Цэнтральнай і Усходняй Еўропы будуць звязаны з Польшчай, каб адстойваць агульныя палітычныя інтарэсы.
Далей ён піша: «Незалежная Украіна была надзвычай важным элементам гэтага пазлу, і хаця сам Бахэньскі не верыў у трываласць такога праекта, ён лічыў, што лепш, каб такая федэрацыя існавала толькi праз пэўны час, чым калі б наогул не паўстала. (3)
Бахэньскі лічыў, што перш за ўсё трэба парваць з балючым мінулым і толькі на гэтым новым падмурку будаваць будучую федэрацыю. Публiцыст крытычна ацэніваў праект Мiжмор’я. “Ён заўсёды смяяўся”, – успамінаў яго брат Аляксандр, што яны хацелі абаперціся аб мора. Бахэньскi казаў: «Абапiраючыся аб мора, вы ўпадзеце ў ваду».
Выкарыстанныя крыніцы
1.Stolarczyk M., Śląsk – Polska – Europa – Świat, Kontrowersje wokół koncepcji i praktyki polityki wschodniej Polski na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku, Katowice 2013.
2.Ujazdowski K.M., Żywotność konserwatyzmu. Idee polityczne Adolfa Bocheńskiego
3.Szerszeń E., Przez Kijów, przez Charków i Odessę, Fronda Lux 2019, nr 92.
4.Bocheński A., Między Niemcami a Rosją, Kraków 2009.
Władysław Boradyn
